Safa Tekeli – Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı, Cumhuriyet’in ilan edildiği gün ittifakla seçildi: Bu makamı ilk onurlandıran, Millî Mücadele’yi örgütleyen, Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasını sağlayan Başkumandan ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’tü.
21 seçim yapıldı
Bugüne kadar 21 kez cumhurbaşkanlığı seçimi gerçekleştirildi. Atatürk ile İsmet İnönü 4’er kez, Celâl Bayar 3 kez, Cemal Gürsel 1 kez ve Cevdet Sunay 1 kez olmak üzere ilk turda cumhurbaşkanı seçildi. Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gül, 3’üncü turda seçilerek cumhurbaşkanı oldu. Fahri Korutürk’ün seçimi ise 15’inci turda sonuçlandı. 12 Eylül 1980 askerî darbesinden önceki son cumhurbaşkanı seçimi ise sonuçlanamadan, parlamento feshedildi.
12’nci Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise 10 Ağustos 2014’de halk oylamasıyla ilk turda seçildi. Erdoğan, 16 Nisan 2017’deki “Cumhurbaşkanlarının partili olmasına olanak tanıyan” Anayasa değişikliği sonrasında, bu kez AK Parti Genel Başkanı olarak girdiği seçimde halkın oylarıyla 24 Haziran 2018 tarihinde yeniden Cumhurbaşkanı oldu.
12 cumhurbaşkanı
1921 ve 1924 Anayasalarının yürürlükte olduğu dönemlerdeki cumhurbaşkanları art arda birçok kez seçildiler: Mustafa Kemal Atatürk 4 kez, İsmet İnönü 4 kez, Celâl Bayar 3 kez.
1961 ve 1982 anayasalarının yürürlükte olduğu dönemlerde göreve gelen cumhurbaşkanları ise Recep Tayyip Erdoğan (Anayasa değişikliğinden ötürü) dışında birer kez seçildiler. Kenan Evren ise TBMM’nin kapalı olduğu dönemde, halkoylamasına sunulan Anayasanın kabulüyle Anayasa’nın geçici 1’inci maddesi gereğince göreve getirildi.
Mustafa Kemal Atatürk tek partili dönemde Cumhurbaşkanı seçilirken, İsmet İnönü, hem tek partili hem de çok partili dönemde görev yaptı.
11 cumhurbaşkanı ise çok partili dönemde göreve seçildi: İsmet İnönü, Celâl Bayar, Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk, Kenan Evren, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer, Abdullah Gül ve Recep Tayyip Erdoğan.
Demirel’in Cumhurbaşkanı adaylığını ilk kutlayan isim Evren oldu. (23 Nisan resepsiyonu, TBMM 1993)
Görev süreleri
1921 ve 1924 anayasalarında, cumhurbaşkanının görev süresi “Bir seçim devresi” olarak belirlenir. Milletvekili seçimlerinin zamanında yapılması halinde 4 yıl olan görev süresi, seçimlerin erkene alınması durumunda kısalıyordu. Atatürk’ün, 3, 4 ve 5’inci yasama dönemlerindeki görev sureleri 4 yılın altında kalır.
İsmet İnönü ise 6, 7 ve 8’inci yasama dönemlerindeki görev süreleri ile Celâl Bayar’ın 8, 9 ve 10’uncu dönemlerdeki görev süreleri de 4 yılın altındadır.
1961 ve 1982 anayasalarına göre ise cumhurbaşkanlarının görev suresi 7 yıldır.
Atatürk, 15 yıl 12 gün ile en uzun süre görev yapan Cumhurbaşkanı’mızdır. O’nu 11 yıl 6 ay 11 gün ile İsmet İnönü, 10 yıl 5 gün ile Celâl Bayar izler.
En kısa süreyle görev yapan Cumhurbaşkanı ise 3 yıl 5 ay 8 gün ile Turgut Özal’dır.
Özellikleri
İlk 3 cumhurbaşkanı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucuları arasından seçilir: Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü ve Celâl Bayar.
6 Cumhurbaşkanı asker kökenlidir: Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk ve Kenan Evren.
6 cumhurbaşkanı ise sivil kökenlidir: Celâl Bayar, Turgut Özal, Süleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer, Abdullah Gül ve Recep Tayyip Erdoğan.
6 cumhurbaşkanı partilerinin genel başkanı iken seçilir: Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Celâl Bayar, Turgut Özal, Süleyman Demirel ve Recep Tayyip Erdoğan.
Atatürk ve İsmet İnönü, cumhurbaşkanlığı süreleri boyunca partilerinin başında kalır, diğerleri ise parti başkanlığından ayrılırlar. Recep Tayyip Erdoğan, ilk seçiminde genel başkanlıktan ayrılır, sonraki seçiminde ise genel başkan iken seçilir.
2 Cumhurbaşkanı, başbakanlık görevinde iken seçilir: Turgut Özal ve Süleyman Demirel.
TBMM dışı isimler
3 cumhurbaşkanı parlamento dışındandır: Cevdet Sunay, Kenan Evren ve Ahmet Necdet Sezer.
Genelkurmay Başkanı iken adaylığı kararlaştırılan Cevdet Sunay, görevinden ayrılarak Cumhurbaşkanınca Kontenjan Senatörü olarak atanır ve bu suretle TBMM üyeliğini kazandıktan sonra aday gösterilerek seçilir.
Kenan Evren, Anayasaya ilişkin halkoylaması sonucunda Cumhurbaşkanlığı sıfatını kazanır.
Ahmet Necdet Sezer ise 1982 Anayasa’sının TBMM üyesi olmayanlara sağladığı adaylık olanağından yararlanarak bu makama gelir.
Ara dönemler
Askerî müdahaleler dönemlerindeki devlet başkanları, sivil yönetime geçildiğinde cumhurbaşkanlığı görevini üstlendiler: Cemal Gürsel (TBMM’de seçilerek), Evren (Halkoylamasıyla).
SAYGI NOTU: Bu yazıda; Toplumsal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı (TESAV) Başkanı Erol Tuncer’in yazdığı “1923’ten Günümüze Cumhurbaşkanlığı Seçimleri” adlı kitabından yararlandım. Kitabı bana ulaştıran İletişim Fakültesi’nden sınıf arkadaşım TESAV’dan Sema Kılıç’a da teşekkür ediyorum.
