Ayıtmaq (uyanmak) // aydırmaq (uyandırmak) arkaik fiili. Ay ve ayit fiilleri eski Türk kaynaklarında söylemek, söylemek, izin vermek, istemek anlamlarında kullanılmaktadır. G. Burhaneddin’in dilinde ayt, aydır (söylemek, söylemek), M. Kaşgarlı’da ayt (söylemek, sormak) şeklinde, “Destani-Ahmed Harami”de ayıtdı, aytdı (söyledi, dedi) şeklinde kullanılmıştır.). Aytdı bağban, ey merdi- merdan, Eşitgil kimdürür bu şehre sultan [1, 94]. İnilti ile bir gez eylədi ah, Aytdı: sana sığındım, ay Allah [1, 65]. Ayıtdı: ne aceb söz söylediniz [1, 47]. Meğer bir gün aydar: ey şah, Bilib sirrini benden olgil agah [1, 88].
Orhun Yenisey anıtlarında bu kelime söylemek, anlatmak, yargılamak, haber vermek, haber göndermek anlamlarında kullanılmaktadır. Bu sözcükbirim (ay, ayt, ayit, aydir) günümüzde edebî dil açısından arkaik kabul edilse de bazı lehçe ve lehçelerimizde kullanılmaktadır. Örneğin Aydırmak– demek, söylemek, anlatmak (Kürdemir dialekti). Anasına aydırdı ki, o kızı isseyir.
Ağsa// ağarsa arkaik fiili eski Türk kökenlidir. Abidelerin dilinde ise çıkmak, yükselmek anlamlarında kullanılmaktadır. “Kitab-ı Dede Korkut” (parvaza ağdı), Nesimi (goylere ağdı) ve Burhaneddin (çün ağdı minbere) gibi klasik anıtların dilinde ağ(mak) fiili yükselme, çıkma anlamında kullanılır.
Eski kaynaklarda yükselme, çıkma anlamında kullanılan bu kelime, “Destani-Ahmed Harami” şiirine de aynı fonetik şekilde yansımıştır. Əgər ol sehrilə aya sağarsa, eğer zöhre olub göğe ağarsa” [1, 92]. Bu ayette geçen sagarsa fiili, agarsa ile hemen hemen aynı anlama gelmektedir.
Ağarsa fiili, modern edebi dil için tamamen arkaiktir. Ancak bu fiili bazı ifadelerde gözlemliyoruz: “ağ elemek”, “üzünə ağ olmak”, “ağ valideyn olmak” v.s. İfadelerdeki ağ kelimesi büyük, aşırı, yüksek, çok anlamlarını vermektedir. Bu, kelimenin orijinal anlamsal anlamı ile örtüşmektedir.
Gence lehçesinde amcanın karısına “abla” anlamına gelen ağbacı (ağabacı) olarak hitap edilir.
Kutlulamak arkaik fiili. “Destan-ı Ahmed Harami”de bulduğumuz bu fiilin anlamı tebrik etmek demektir. M. Kaşgari’nin “Divan”ında kut (başarı, durum, talih, kısmet, mutluluk), Ortaçağ Türk Türkçesinde kut, kutlu (bereket, mutluluk, mutluluk, uğurlu, mübarek), Nesimi’de kutlu ayak basmış, ol nigar)), Habibi’nde kutu şeklinde işlenir (dudak-yakut kutu yapmak için…). Ahmed Harami’de hem kutlu (Bilelim, gidelim bu mutlu yola) hem de kutlulamak (Düğünü kutlamak için verilen cümle) formunu görüyoruz.
Azerbaycan edebî dilinde kutlu ve kutlulamak kelimeleri 20. yüzyılın başlarına kadar aktif olarak kullanılmıştır. Daha sonra durdurulsa da bağımsızlık döneminde tekrar çalışma hakkı kazanmıştır. 2013 yılında yayınlanan “Azerbaycan dilinin İmla Sözlüğü”nde bu kelime kutlu, kutlamak, kutluluk şeklinde yansıtılmaktadır.
Tonuldu arkaik fiili. “Çün akşam irişiben gün tonuldu, Kamu dağlar başı yavı kılındı” [1, 41]. Destandan alınan bu beyitte günün solması – gün batımı, havanın kararması anlamında verilmektedir. Eski bir Türkçe kelime olan tonulmak fiili, modern gramerimizde kullanılmasa da lehçelerimizde hafif bir fonetik değişiklikle bulunan bir kelimedir. Ağcabedi, Ağdam, Şamkir, Tovuz, Ağdara ve Tatar lehçelerinde gün batımı, karanlık, kararma anlamlarına gelen toran kelimesi kullanılmaktadır. Aynı zamanda ulusal dilde kullanılan “ağ”, “alacakaranlıktan geldi” ve “gözleri ağ görür” sözcükleri de destanda kullanılan anlama karşılık gelmektedir.
Konmak arkaik fiili. Eski bir Türkçe kelime olan konmag fiili, antik abidelerin dilinde sıkça rastlanan bir kelimedir. Bir yere inmek, yerleşmek, gelmek, yerleşmek vb. araç anlamlarındadır.
Gelib şehr ucuna bir yere kondu [1, 98]. Bir ulu hanə geldi kondu bunlar [1, 72]. Hərami anda kondu bir dereye [1, 62]. Konuldu dörd yana koş sağ ile sol [1, 85]. Mesnevi’de geçen anlamlarda kullanılmaktadır.
“Azerbaycan Dilinin İzahlı Sözlüğü”nde konmak fiili inmek, dayanmak, oturmak anlamına gelmektedir.
Konmak fiili hem “Kitab-ı Dede Korkut”ta hem de “Köroğlu” destanında geçen bir sözdür. Örneğin Karga- kuzgun iner-çıkar, konar-kalkar (KDK), Kuzgun konar yağıların leşine (“Köroğlu”).
Döşürmek arkaik fiili. Yığmak, toplamak, dermek anlamlarına gelir. Bu kelime imla, diyalektoloji ve açıklayıcı sözlüklere yansır. Meğer kim ol zamanda bir harami, Derib döşürmüş idi çok haramı [1, 22].
Konuşmak fiili modern edebiyat dilinde aktif olarak kullanılmasa da klasik edebiyatta kullanılmıştır. Konuşmak fiili Türkiye Türkçesi’nde danışmak, müzakere etmek, görüşmek anlamlarına gelmektedir. Örneğin, Bütün olup bitenleri kıymetlendirtici bir konuşma yaptı. Bu kelime “Destan-ı Ahmed Harami” lisanında da danışmak anlamında kullanılmaktadır. Konuşmak şems ile çün mahi-taban, Biri Bilqeys, biri sankim Süleyman [1, 87].
Aramak fiilinin tamamen arkaik olduğu söylenemez. Çünkü bu fiil “Azerbaycan dilinin imla sözlüğünde” bulunmaktadır. Aramak kelimesi, aktarmak fiilinin eşanlamlısı olarak kullanılır, bazen yoklamak kelimesi kullanılır ve tapmak kelimesi zıt anlamlı olarak kullanılır. Dilde kullanılan araştırmak kelimesinin kökü ara (mak) fiilidir. Bu fiil konuşma dilinde de bulunur. Örneğin, Ana uşağını aramağa çıkmıştır.
Cebrayil ve Zengibasar lehçelerinde gah bağlacı yerine ara kelimesi kullanılmaktadır. Mesela Ara okunur ve yazılır.
“Destan-ı Ahmed Harami”de ara (mak) fiili de aramak anlamına gelir. Oturmazdı gecə gündüz arardı [1, 91]. Arardı elleri dün ile gündüz [1, 92].
Azerbaycan dilinde uyumak fiili yatmak, uyumak, uykuya dalmak vb. anlamlarda kullanılır. Bazen bu kelimeyi sözlüğümüzde mecazi olarak kullanabiliriz. Mesela: Biz torpak altında uyuyan şehidlerimize daim borçluyuk.
Dilde, uyumak fiiliyle eşanlamlı kabul edilen uymak kelimesini de buluyoruz. “Uymak” kelimesinin etimolojisini incelediğimizde “uygun” kelimesiyle ilgili olduğu görülür. Uymak, eski kaynaklarda taklit etmek olarak yorumlansa da günümüzde etkisi altında kalma anlamını yansıtmaktadır.
Dilde kullanılan uyku, uykulu, uykusuz, uykusuzluk gibi sözlerin kökü ise uyumak fiilindendir.
Destanda bu kelime yatmak, uyumak anlamında kullanılmıştır. Sabaha dek bular hiç gözlerini, Uyumadı yumup Nergizlerini [1, 87]. Uyur ikan seni döşekte koydum [1, 108]. Uyumadı – olumsuz şekil (ma) + di’li geçmiş zaman (-dı4), uyurken – şimdiki zaman (-ır4) + + ikən edatı. İkən idi, imiş, ise edatları hem adlara , hem de fiillere eklenebilir. Mesela görürken(iken)- körpe iken, yatmışdı(idi)- şakirt idi, almalı imiş- varlı imiş, okursa (isə)- güzelse.
Şairlerin şiirlerinde uyu ve uyku kelimelerini bulabilirsiniz. Ya Rabbi, aradığını uykuda bulma!(Sabir). Türk milletini uykularından uyandır (M. Saad).
Ulalmak arkaik fiildir. Destan dilinde kullanılan arkaik fiil ulalmak, büyümek anlamına gelir. Ulalmak fiili, modern edebiyat dili için tamamen arkaiktir. Bu fiil Ortaçağ Türk Türkçesinde (XI-XVI) görülmektedir. Yücelten, yükselten, büyüten anlamlarında kullanılır. Aynı zamanda ulalmak fiilinden türeyen ve büyüme, yükselme anlamlarını veren ulaldar, ulğar, ulğart, ulğat, ulğay gibi kelimelerde kullanıldığını görmekteyiz.
Küçücükten bile ulalmış idi, Gülendamın huyunu almış idi [1, 55].
Ulayıban arkaik fiili. –katarak, ilave ederek. Dasitanda bile kullanılmıştır: Düni günə ulayıban gederdi [1, 37].
“Destan-ı Ahmed Harami” mesnevisi ağırlıklı olarak edebî açıdan incelenmiştir. Bu makalede Azerbaycan dilinin kadim kelimeleri olan fiiller incelenmiş ve karşılaştırmalı olarak açıklanmıştır. Destanda kullanılan bazı fiillerin dilin aktif fonundan çıkmalarına rağmen diğer Türk dillerinde olduğu gibi lehçe ve lehçelerimizde de işlevselliklerini korudukları sonucuna varılabilir.
REFERANS LİSTESİ
- Dastani -Əhməd Hərami, “Şərq- Qərb”, Bakı, 2004, 119s.
- Əhmədov B., Etimologiya lüğəti,(Araşdırmalar, Mülahizələr) Bakı, 2017, 287 s.
- Əliyeva S., “Kitabi- Dədə Qorqud”un mürəkkəb feilləri, “Elm bvə Təhsil”, Bakı, 2017, 376s.
- Əzizov E.” Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası” Bakı: Elm və təhsil, 2016, 348 s.
- Füzuli Bayat Orta Türkçe Sözlük” 11-16 yüzyıllar, İstanbul, 2020 (2. basım), 544s.
- Kaşğari M., Divanü lüğat-it-türk, Ozan, Bakı, 2006, 750s.
- Kazımov Q. “Seçilmiş əsərləri” 10 cild, Bakı, 2003.
- Tanrıverdi Ə., Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası, Elm və Təhsil, 2014, 463s.
- Türkcə sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2019, 2763s.
