Kılmak fiili, eski ve ortaçağ yazılı anıtlarımızda aktif olarak kullanılmış ve zamanla yerini etmek yardımcı fiiline bırakmıştır. Modern Azerbaycan dilinin gramerinde ol ve et kelimeleri yardımcı fiil olarak kullanılmaktadır. Ol, et sözcükleri sözdizimsel olarak karmaşık fiiller oluşturur. Örneğin yardım etti, iyi oldu, kullanıldı, üzüldü, tatmin oldu, arkadaş oldu, akraba oldu. Bazı durumlarda bağımsız bir anlamda kullanılabilir: Bu cesareti gören, duyan olmadı, Gün be gün ağlayan olmadı (M. Araz).
Kılmak fiili, karmaşık fiiller oluşturmak için Arapça ve Farsça kökenli kelimelere eklenir. Örneğin, namaz kılmak, çare kılmak vb. Bunu eserden alınan örneklerde de görmekteyiz: malum kıl [1, 42], şükür kıl [1,73], nazar kıl [1, 75], fitne kıl [1 ,43], keremler kıl [1, 43], vefa kıl [1, 72], beka (ebedilik) kıl [1, 72], teşviş kıl 1, 34] vb.
Bazen kılmak fiili (yapmak, yapmak anlamında) Bakü ve İsmayilli lehçelerinde de bulunmaktadır.
Eserde kılmak fiili şu şekillerde kullanılmıştır: Bu tertibi görünce sevinirler [1, 91]. … Acıma çare oldun [1, 77]. Yüzünü alıp Gülendam tapusu yaptı [1, 76]. Yine Bulmaz Aramice değildir [1, 74]. Suçum nedir, acep erdim, ne kıldım [1, 65]? Gelin, bari bugün sohbet kılalım [1, 19]. Cihanda biz ana bir iş kılalım [1, 24]. Bu vaktin hançeri seyran kılaydı [1, 29]. Geri gitmeye niyet kıldılar [1, 30]. Şahabettin’e o hizmet kılardı [1, 22]. Mesnevi’de kullanılan kılmak fiili, Arapça-Farsça kökenli kelimelerle de bağlantılıdır. Şadi kılarlar (şadlık ederler)- şimdiki zaman + nicelik eki, derman kılasan (derman edersin)- dilek kipi + II ş. şahsî sonluğu, tapu kıldı- huzur etti (hüzuruna geldi)-dili geçmiş zaman, seyran kılaydı (seyretmek)- dilek kipi + dili geçmiş zaman, niyet kıldılar(niyet etmek)- dili geçmiş zaman + nicelik eki, sohbet kılalım (sohbet etmek)-fiil bağlama eki (-alı, -eli fiili bağlamanın eski ekidir)+I ş. şahıs ekl, iş kılalım (iş etmek- iş görmek)- fiili bağlama eki (-alı, -eli fiili bağlamanın eski ekidir)+I ş. şahıs eki, hizmet kılardı (hizmet ederdi)—ır4 şimdiki zaman eki +idi edatı.
Kılmak fiili de edebi dilde bulunan bir fiildir. Nesimi, Kişvari, Fuzuli ve Sabir dillerinde de şu fiili görüyoruz: Gel günah ise kılmak (işlersen) secde et, Şeytandır o ki, suretine kılmadı sücud (secde) (Nəsimi). Bir ehli-dil hanı ki ona şikve kılmalı (Kişvəri). Ecel der ki, sana, ey Kişvəri, kurban kılayım yare (Kişvəri). Söyən ki: fənayə erdi rəxtin (Yorgunsun diyen kişi), Əyyam siyah qıldı bəxtin(bahtım beni kara yaptı) (Füzuli). Kəsb namərdi qılar əfkarü vicdan, qəm yemə!( Vicdan ağır işler yapar, üzülme!) (Sabir).
Kılmak fiili Azerbaycan dilinde olduğu gibi Uygurca, Özbekçe ve Türk dillerinde de kullanılmaktadır. Örneğin Uygur Türkçesinde: khever kıl (bildir), kobul kıl (kabul et), hukum kil (saldır) vb.
Varmak fiili. Bu arkaik fiil, abidelerin dilinde varmak, gitmek, ulaşmak anlamlarında kullanılmaktadır. Eski fiil çubuğu b-v değişimine tabi tutulmuş ve varmak şeklinde kullanılmıştır.[4, 253]
Yine bir daha anlara varayım [1, 72]. Hazinedar dahi hazineye vardı [1, 35]. Dedi Ahmed Harami: ben varayım [1, 27]. Üçünüz, dördünüz taşra varınca [1, 31]. Varır o dahi onların yerine [1, 32]. Kimse varmaz oldu o makama[1, 23]. Sabahın hana seninle varalım [1, 40]. Dükeli armağanın aldı vardı [1, 41. “Destan-ı Ahmed Harami“de kullanılan örneklerden arkaik varmak fiilinin farklı şekillerde kullanıldığı görülmektedir.
- -vardı -varmak arkaik fiili -di4 dili geçmiş zaman eki ile birlikte kullanılır. -di4 dili geçmiş zaman eki hem anıtların dilinde hem de modern edebi dilde her zaman sorumlu bir şekilde kullanılır. Mesela Elda’da Elde yağı yok iken senin babanın üstüne yağı geldi (KDQ). Yaman koptu o gün tufan, Yaman esti külek birden. Deniz coştu fırtınadan, Taş kopardı sahillerden (S.Vurğun).
- Varır fiiline şimdiki zaman -ir4 eki gelir.
- Varmaz fiili belirsiz gelecek zamanın -ar2 +ma2 olumsuz ekiyle kullanılır.
- Dilimizde 19. yüzyıla kadar verimli bir şekilde kullanılan varalım- gelmek fiili, birinci kişinin -alı2+ım ekinin eklenmesiyle oluşur. Bu ek, iş ve eylemin yürütülme zamanının çıkış noktasını belirtir. -alı2 eki İ. Nesimi’nin dilinde de bulunur: Söylerem daim enelhak, zülfün can düşeli (Nasimi).
- varınca – varmak arkaik fiili -inca4 zaman ekiyle birleşerek bir fiil bağlaması oluşturmuştur. –Inca4 eki tüm dönemler için geçerlidir. Örneğin, ben varıcak(varınca) gelübeni karşıladılar (KDQ). Bahçeye varma, varırsan sorma tapusu nedir (Nesimi). Ben varayım ol Nigâr katına (Hətai). Beni sel aparsın sana varınca (M. Müşfiq).
DEVAM EDECEK
