İnsanda evrimsel gelişme, büyüme, olgunlaşma, hazır olma, öğrenmeyi ve eğitimi de içine alan bir süreçtir. Bu süreç içinde insanın kişiliği gelişir. Ancak, kişiliğin ana çizgileri 6 yaşına kadar şekillenir. Son biçimini de ergenlik döneminin devamında, gençlik çağında alır. Kişilik uzun sürede oluştuğu için değişmesi oldukça zordur. Bireyin anne karnındaki gelişimi ile kişiliğin oluşma süreci de başlamış olur. Kişilik bireyin doğuştan getirdiği ve sonradan kazandığı, onu başkalarından ayıran yetenek, güdü, tutum, görüş, inanç, duygusal tepki, biliş biçimleri ve karakter gibi özelliklerinin bütünüdür.
Biz biliriz ki yeni doğan bebek konuşamaz, bilemez, yürüyemez. İşte aynı bu süreç insan yaşamının her döneminde bazen ileri bazen de geriye doğru olarak devam eder. Çocuk gelişimi, bizce hep ileri doğru giden bir süreçmiş gibi algılanır. Oysa kendi içinde geriye doğru gittiği, yavaş gelişme gösterdiği, durduğu dönemleri de vardır. Aslında insan yaşamının tersine döndürülmüş hali gibidir. Örneğin bilmez ama öğrenecektir. Yürüyemez, koşamaz. Hatta oturamaz bir halden bütün bunları basamak basamak geliştirir. Bu basamaklarda birinci merdiveni çıkamayan, ikinciye geçemez, 5.yi yapamayan 6. ya asla ulaşamaz. Bu durum da insanın aslında kendi içinde de bir evrimselleşme süreci yaşadığını düşündürür. İşte hayatın ilk üç yılı depolama yıllarıdır. Bir bebeğin birçok şeyi yapabilmesi için bilgiyi depoladığı yıllardır. Getirilen kalıtsal özelliklerin yanında çevreden aldığı uyarıcılar bebeğin zekâsını etkiler. İşte zihinsel sürecin en hızlı geliştiği bu dönemde bebeği yaşadığı yoksunluklarla bebeğin zihninin duyarlı olduğu bu dönem boşa geçirmiş olur. Sadece boşa geçmez bir sonraki gelişim basamağını da olumsuz etkiler.
Gelişim süreci belli zaman dilimlerindeki uyarıcıların niteliği ve miktarı gelişimi desteklemekte veya engelleyebilmektedir. Gelişim açısından önemli zaman dilimlerine “Kritik Dönem” denmektedir. Çocuk gelişiminde belli davranışlar belli dönemlerde kazanılmadığı takdirde daha sonraki dönemlerde kazanılamaz veya çok zor kazanılır. Örneğin; 3 yaş, çocuk için cümle kurma, soru sorma, bellek gelişimi açısından kritiktir. Bu dönemde organizma gerekli kalıtsal güce sahipse ve çocuk yeterli uyarıcıyla karşılaşmışsa, dil gelişimine ait sürelerin her basamağını tam geçirmiş ise o yaş düzeyinin en üst seviyesine çıkar. İşte gelişim süreci içinde belirli özelliklerin ön plana geçtiği gelişim aşamalarına da dönem denilmektedir. Her gelişim alanının (zihin, dil, motor, bedensel, cinsel, ahlaki vs..) kendi içinde dönemleri vardır. İnsan bedensel açıdan çocuk olmadan, ergen olamaz… Her dönem kendisinden sonra gelen dönem için bir basamak oluşturur ve bir dönem önceki dönemlerin etkisi ile biçimlenir. Önceki dönem sonraki dönemlerde gelişecek olan çekirdek özellikleri içinde taşır.
Çocuk gelişiminin bütün yönleri birbirinden ayırt edilemez ve birbirini etkiler. Her dönemin gelişim öncelikleri birbirinden farklıdır.
0-2 yaş duygusal yönden; güven duygusu kazandırmada önemlidir. Anne ile bebek arasında dengeli bir beraberli sağlanırsa bebeğin içinde iyi olma ve kendini iyi hissetme duygusu gelişecektir. Çünkü hem ayrılıkların hem de birlikteliklerin önemli olduğu bir süreçtir. İlişkiler ve bu ilişkilerin bebeğe göreliği önemlidir. Bebek ilk 5 ay arasında henüz kimseye bağlılık geliştirmemiştir. Çevresindeki herkese gülümser. 5. Ayın sonunda kendisine bakan anne veya anne yerine geçen kişiyle bir bağ geliştirmeye başlar. 10-24 ay arasın da ise çocuk artık yavaş yavaş diğer kimselere de bağlılık geliştirir. 12 aydan 3 yaşına kadar süren bu dönemde çocuklar kendi çevrelerini kontrol etmek, güçlerini göstermek isterler. Eğer bebek aile tarafından bu dönemde desteklenir, çevresini keşfetmesine izin verilirse ilerde bağımlı bir birey haline gelmez, kendine güveni gelişir. Bir yaşından sonra bağımsız olma isteği artar. Nesnelerle bizzat kendisi ilgilenir. İki yaş civarında tuvalet eğitimi başlar. Eğer bu dönemde bebeğin bağımsızlık girişimleri engellenir ve tuvalet eğitimi konusunda baskı yapılırsa bebek utanma duygusunu yaşar. Bebek bağımsızlığı için karşı koyma davranışlarına girişirken aile bu çabaları destekler. Kesinlikle çocuk utandırılarak itaate zorlanmamalıdır. Bu dönem 2 yaş sendromunu da kapsar. 2 yaş senderomu, bebeğin sizin her dediğinize evet demediği, yapmak istediği şeyde israrcı olduğu bir dönemdir. İnat çağı olarak da geçer.
0-2 yaş zihin gelişimi açısından, depolama ve taklit dönemidir. Duygular zihin gelişimini etkiler. Ayrıntıların farkındadır. Bu durumda bakışlarıyla ve o olaya gösterdiği kısa süreli ilgiyle bize anlatır. Bu dönemde nesnelerin değişmezliğini keşfe çıktığı bir dönemdir. İlk aylarda nesneyi önemsemez. Daha sonra nesnenin gittiği yere dikkatle bakar. İki yaşına doğru nesnelerin sürekli olduğunu ve göz önünden kaldırılınca bile var olmaya devam ettiğini anlar.
Bu dönemde doğumdan bir aya kadar çocukta ağlama dışında bir tepki göstermez. İkinci aydan sonra cıvıldama dönemi başlar. Beş ve altıncı aylarda ses çıkarma tek heceli anlamsız sözcüklere dönüşür. 10-12 ay civarında bir sesi bir nesneyi belirtmek için tutarlı biçimde ilk kelimeleri kullanır. 18 ay civarında iki sözcüklü kısa cümleler kurar. İki yaşında ise 2-3 kelimeden oluşan cümle kurmakta başarılıdır.
İnsan yaşamı bir anda birçok duygunun yaşandığı bir süreçtir. Doğum, ilk kopuş, ama anne sütü tekrar bağlanmadır. Anne sütünden ayrılış, tuvalet eğitimi aynı dönemlere rastlar. Bu ayrılışlar bebekler için kritiktir. Bir annenin bebeğini sütten kesme şekli, tuvalet eğitimi bebeğin kişiliğini etkilemektedir. Eğer korkutmadan ve yavaş yavaş alıştırarak ve düzenli bir periyot izlenirse bebeğin bu durumlara uyumu kolaylaşmaktadır. Bu ayrılışlar bir üst çevreyi keşfe yönlendirir bebeği. Bu ayrılık sürecinde bebeğin ilgisini yeni şeylere çekmek, dış dünyaya hazırlamak, tüm gelişim alanlarının da sağlıklı olarak değişmesini gözlemlemek anne babayı aynı zamanda mutlu eden ve kaygılandıran da duygulardır. İnsan birçok duyguyu aynı anda yaşayabilen ve bu durumlarla baş etmeyi başarabilendir.
Bir sonraki yazımız, 3-6 yaş da kritik dönemleri kapsayacaktır.
Kaynakça
http://www.gencgelisim.com/v2/content/view/1170/9/(1020)
http://ooegm.meb.gov.tr/dokuman/cocuklarda_dil_gelisimi.pdf(2010)
Cantekinler, S. (2004) “Gelişim Dönemleri”. Çocuk ve Aile Yazıları I . Atlas Kitapevi. Konya
Fenwick, E. Annelik ve Bebeklik Bakımı (Çeviren: Erkan Aktaş)(Yedinci Baskı) İstanbul. NovaPrınt Basımevi, 1999.
Ülgen, G. ve Fidan, E.Çocuk Gelişimi (Yedinci Baskı) İstanbul. Milli Eğitim Yayınevi,1991
