Sayın Başkan, Değerli Dinleyenler,
Türk Dünyası, merkezinde Türkiye bulunan ve üzerinde Türk’ün yaşadığı bütün coğrafyalar anlamına gelmektedir. Bu sözden, sadece Türk devlet ve topluluklarının yaşadığı coğrafyaları da anlamamalıyız. Bir tek Türk’ün yaşadığı yer Türk Dünyasına dâhildir.
Biz, bu coğrafyada dini hayat konusundaki meseleleri ele alacağız. Dünyanın yarısından fazlasını içine alan bu geniş mekânda yaşayan soydaşlarımızın çoğunun mensup olduğu İslam Dini ile İslam mezhepleri, tarikatları ve bunların farklı ve benzer taraflarını zaman içinde ve gelişen dünya şartlarına göre bir birimizi nasıl daha iyi anlayacağımızı tartışacağız.
Azerbaycan, İran, Kuzey Irak ve AB ülkelerindeki Türklerle ile ilgili hususlar, buralarda şahsen tespit ettiğimiz hususlardır. Avrupa’dan bahsetmemizi yadırgayacaklar,, Avrupa’nın da Türk dünyası içinde yer aldığını hatırlamalıdırlar.
Bu arada bir inancımızı başlangıçta açıkça ifade etmeyi arzu ediyoruz: ister İslam ve islam dünyası ile isterse Türk ve Türk Dünyası ile ilgili bir arzumuz, idealimiz, hayalimiz ve ülkümüz varsa, onu önce; evet önce Türkiye’de gerçekleştirmeliyiz. Kendi ülkemizde, kendi insanımız içinde yeşertemediğimiz, geliştiremediğimiz, hayata geçiremediğimiz bir fikri, bir hülyayı, başka bir diyarda hayata geçirmemiz mümkün değildir.
Bunu biraz daha açmak istiyoruz: diyelim ki, serapa İslamcı duygular taşıyoruz, gönlümüzden de bir "İslam Birliği" geçiyor.
Bütün insanların Müslüman olduğu, Arab’ı, Acem’i, Türk’ü, siyahı, sarısı, beyazı; hülasa bütün insanların bir birini gerçekten kardeş saydığı; elindeki bir lokma ekmeğini kardeşinden ayrı yemek istemediği, bir ideal İslam Birliği hayalimizse yahut tam bir Milliyetçi -Türkçü duygu ile bütün Türklerin bir arada, 250 milyonluk, aynı dili, konuşan, aynı dini, aynı mezhebi paylaşan, aynı bayrak altında, aynı marşı söyleyip, aynı duyguları yaşayan, adı TURAN olan Kızıl Elma‘yı gerçekleştirmeyi düşünüyorsak…
İnanın, bunu ilk önce kendi gönlümüzde, kendi evimizde, kendi mahallemizde, kendi şehrimizde ve kendi ülkemizde kurmadan hiç bir yerde kuramayız.
TÜRK KONSEYİ – TÜRK KENEŞİ
Kısa adı TUDEV olan “Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk Kardeşlik ve İşbirliği Vakfı” tarafından, 1992 yılından itibaren dokuz yıl kadar düzenli olarak yapılmış “Kurultaylar” da, Merhum Alparslan Türkeş tarafından dile getirilmiş “Ortak Türk Parlamentosu”, Türk Devlet Başkanları tarafından oluşturulacak “Türk Konseyi” gibi öneriler vardı. Resmen ve kısmen hayata geçmiş durumda olmasına rağmen, bu kuruluşa Özbekistan ve Türkmenistan henüz üye olmamışlar görünüyor.
Bu işbirliği konseyinin kurulması fikri ilk olarak 2006 yılında Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından resmen önerilmiştir.
3 Ekim 2009‘da Azerbaycan’ın Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti‘nde imzalanan Nahçıvan Anlaşması ile, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye arasında kurulmuş olan uluslararası bir teşkilattır.
(Azerbaycan Türkçesi: Türk Şurası, Kazakça: Түрік кеңесі (Keneşi), Kırgızca: Түрк кеңеш, (Keneş), İngilizce: Turkic Council) olarak ifade edilmektedir.
Kalan iki Türk devleti olan Türkmenistan ve Özbekistan henüz konseyin resmî üyesi değildir ancak, bu iki ülkenin yakın bir gelecekte üye olacağı beklenmektedir.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin de bu konseyde temsil edilmesi gerek miyor mu?
İşleyiş tarzıyla Avrupa Konseyi, İngiliz Milletler Topluluğu Commonwealth), Arap Ligi, İslam Konferansı Örgütü veya Fransızca Konuşan Ülkeler Topluluğu (Francophonie)’na eş değer bir kurumdur.
Temelleri, 1992 yılından beri belirli aralıklarla toplanan Türkçe Konuşan Ülkeler Zirvesi‘ne dayanan konseyin kurumsal merkezleri olan Genel Sekreterlik İstanbul’da, Parlamenterler Asamblesi Bakü’de ve Türk Akademisi de Astana’dadır.
TÜRK DÜNYASINDA DİNLER
Türk dünyasının büyük bir bölümü: Azerbaycan, Doğu Türkistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, (Kreşin Tatarları hariç) Tataristan, Türkmenistan, İran, Türkiye, Balkan Türkleri, Kafkas, Kırım, (Katolik Türkmenler hariç) Kerkük, Musul ve diğer Irak Türkmenleri Müslüman’dır.
200 milyonu aşan Müslüman nüfusu barındıran; 19. Yüz yılın ikinci yarısının başına kadar Türk devletlerince idare edilmiş Hindistan’ın Türk ve Müslüman kimliğini de izninizle özellikle anmak istiyorum.
MÜSLÜMAN OLMAYAN TÜRKLER
1. Hıristiyan Türkler:
a.Gagauzlar,
b.Çuvaşlar,
c.Hakaslar,
d.Gorgo – Altay (Altay Kişi)lar,
e.Saha Türkleri (Yakutlar),
f.Dolganlar,
g.Tofalar (Karagaslar),
h.Katolik Türkmenler
2. Musevi Türkler:
a.Karaylar (Karaimler)
b.Kınmcaklar
3. Budist (Lamaist) Türkler:
a.Tuvalar (Lamaizm – Tişbet Budizmi),
b.Sarı Uygurlar,
4. Burkanizm (Ak – Din):
Gorno – Altay Cumhuriyetinde yaşayan Altay kavimleri arasında Ak – Din’e mensup insanlar vardır. Bu din 1904 yılında Çet ÇOLPAN tarafından kurulmuştur.
Ak – Din, Budizmo – Kamlık dini gibi de adlandırılabilir[1].
Ayrıca, Animistler, Ateistler, az da olsa Babtistler ve Adventist Protestanlar da denilen Yaziçnik’leri de saymamız gerekiyor.
Hırıstiyan Türklerin toplamı bir milyondan az, Musevi Türklerin yaklaşık da olsa sayısı bilinmiyor. Budist Türklerin toplamı ise, 2,5 milyon civarındadır.
Diğer din mensuplarının da miktarları hakkında bir bilgimiz yoktur.
200 milyon veya biraz fazla Türk varlığı içinde, toplam 4-5 milyonu zor bulan diğer dinlere inanan Türkler bulunmaktadır.
Başta Türkiye olmak üzere, bütün sosyo-kültürel dünyamızda ciddi bir ateist (Tanrı tanımaz) gurubun bulunduğunu ve Türk toplumu için asıl potansiyel tehlikenin bu hiç bir disipline tabi olmayanlar olduğunu belirtmek istiyorum.
Bir mukayese imkânı olması bakımından zikretmek istiyorum ki, bu gün yaklaşık 200 milyondan biraz fazla nüfusa sahip Arap toplumunda, nüfusun % 20 si, yaklaşık 40 milyonu aşan Hıristiyan’dır.
Türk nüfusu ise, yaklaşık %2 – %2,5 nisbetini zor bulan bir diğer dinlere mensup soydaşımız vardır.
Doğrusu, sayıları ne olursa olsun bu, Türk nüfusun dinî farklılığını ve ayrılığını ortaya koyan bir husus değil; aksine kültürel çeşitlilik ve zenginliğimiz olarak değerlendirilmelidir.
Başka bir deyişle, bu Müslümanlık dışındaki dinlere mensup soydaşlarımız, bize Müslüman olmadan önce ecdadımızın inandığı dinlerden nostaljik birer kesit, yahut hatıra olarak da sayılabilir.
Bu hatırayı da korumamızın en azından dinler tarihi bilimi araştırmalarında kullanılabişlecek bir laboratuar sayma imkânımız olarak değerlendiriyorum.
İşte tam bu noktada dikkatlerinizi Müslüman Türkler üzerine çekmek istiyorum.
MÜSLÜMAN TÜRKLER
Müslüman Türklerin iki ana guruba ayrıldıklarını biliyoruz:
1. Sünni Müslüman Türkler
A. İnanç bakımından:
a.Maturidi Mezhebine mensup olanlar,
b.Eş’arî Mezhebine mensup olanlar
B. Uygulama (ameli) bakımdan:
a.Hanefi’ler
b.Şafii’ler
2. Şii Müslüman Türkler:
a.Caferi’ler
b.Zeydî’ler
d.İsmailî’ler
e.Nusayriler
İslam Hindistan’da 8. yüzyılın başlarında Arap tüccarlar aracılığıyla girdi, fakat gerçek etkinliğini 12. yüzyılda kazandı. Hindistan’ın Müslümanlaşması büyük çoğunlukla Türklerle olmuştur. İlk olarak Gaznelilerle başlayan Türk-İslam Devletleri zinciri Tuğluklular, Lodiler, Delhi Türk Sultanlığı ve son olarak Babür İmparatorluğu‘yla 1858 senesinde sona ermiştir. İngilizlerin Babür devletini ortadan kaldırmasıyla Hindistan’daki 9 asırlık Türk-İslam hükümdarlığı da sona ermiştir.
Türk sultanları içinde Gazneli Mahmut, Babür Şah, Ekber Şah en meşhur olanlarıdır. 17. asırda Hindistan’da yaşamış olan İmam Rabbani İslam’ın yayılmasında ve doğru bir şekilde yaşanmasında fazlasıyla etkili olmuştur.
Türkistanlı âlimlerin ve talebelerinin İslam’ın yayılmasında büyük katkıları olmuştur. Bunlardan en çok akla gelenleri Hoca Ahmed Yesevi, Muhammed Bahaüddin Nakş-ı Bend ve Abdülkadir Geylani‘dir.
Sormak istiyorum:
– Türkiye Türkleri Hindistan’daki Türkler ve Müslümanlarla ne kadar ilgilidir?
İnanç, inanan insanın problemidir. Şiiliğin iç meseleleri, bizden çok Şii insanları ilgilendirmelidir. Bize lazım olan, bu insanların Müslüman olmalarııdır.
Dinimizde de, “Allah birdir; O’ndan başka ilah yoktur, Muhammed O’nun kulu ve elçisidir” diyen, yani “Kelime-i Tevhid”i okuyan herkes Müslüman’dır.
Memnuniyetle ifade etmeliyim ki, İslam mezhepleri arasında Kelime-i Tevhid’le başlayan ve Kur’an-ı Kerim metniyle tamamlanan İslam’da ihtilaf yoktur.
İhtilafımız varsa bunlar ikincil, üçüncül meselelerdir.
Dinin inancında ve ana kitabında ihtilafımız olmadığını; dünyanın neresinde olursa olsun, Kur’an metinlerinin aynı olması bütün Müslümanlar için yeterlidir.
İnsanların sevabını veya yaptıklarını ölçen kantar ben miyim ki, benim inandığım mezhebin dışında kalan mezheplerin düşmanı olayım?
Bu yaklaşımı, sadece İslam mezhepleri için değil, bütün dinler ve inançlar için kabul etmemiz gerekiyor.
Şİİ – SÜNNİ ÇATIŞMASI MI HAZIRLANIYOR?
İslam dünyasında en önemli tehdit gibi sunulmaya çalışılan Şii – Sünni çatışmaları ve bu çatışmaların bölgeye yayılması olarak takdim edilmektedir.
– Bu çatışmaları kim istiyor?
Hemen herkes bilmelidir ki, ne Şiiler, ne de Sünniler böyle bir çatışmayı asla istememektedirler.
Buna herkes inanmalıdır.
Siyasetçi ve/ya medyatik aydınlar bu yetmeyecek mi gibi, bu çatışma senaryolarına bir de “ALEVİ – SÜNNİ ÇATIŞMASI” eklemiyorlar mı?
1300’lü yıllardan kaldırıldığı 1826 yılına kadar Osmanlı’yı zaferden zafere koşturan Yeniçeri Ocağının da bağlı olduğu Hacı Bektaş Veli ve ona bağlı olan, “Bizim Kızılbaşları, Alevileri, Bektaşileri,” kim bizim birlik ve bütünlüğümüzden ayırıp, bizi bir birimize düşürmek istiyor?
Türk ve İslam coğrafyalarında gözü ve menfaatleri olan küresel güçler, Sivas, çorum, Maraş’ta denediklerini tekrar denemek istiyor olabilirler.
Ama inancımızda, Kutlu Peygamberimizin bir sözünü hatırlıyoruz:
“– Müslüman bir delikten iki kere ısırılmaz, uyanık olur”.
Türküm ve Müslümanım diyenlerin özellikle uyanık olmaları lazımdır.
Özellikle Şii-Sünni meselesinde, yakın geçmişte son derece müspet bir hatıramız bulunuyor:
1990 Şubatında ABD gezisindeki Merhum Turgut Özal’a; Azerbaycan’da başlayan bağımsızlık hareketleri sorularak, “Azerbaycanlıların arkasında siz mi varsınız?”, gibi bir soru sorulduğunda, Özal’ın:
1991
– Onlar Şii, biz Sünni’yiz, onlar İran’a daha yakın, şeklindeki cevabı üzerine, Türkiye, Azerbaycan başta olmak üzere (AB ülkeleri dahil) pek çok ülkede yapılan protesto gösterilerinde ortaya çıkan sloganı hiç unutmadan hatırlamalıyız:
“- Ne Şiiyiz, ne Sünni. Müslümanız Müslüman!”
Bu söz, bu doğru anlayış her Müslüman’ın aklında bulunduğu sürece hiçbir güç bir çatışma çıkarmaya muvaffak olamayacaktır.
TÜRK DÜNYASINDA KAVRAMSAL ÇERÇEVE İHTİYACI
Hangi dine mensup olursak olalım, Türkler olarak, aramızda belki bir standart, belki bir ortak zemin oluşturabilmek açısından müşterek kabullerimiz de olmalıdır.
Buna bir kavramsal çerçeve demekte mümkündür.
Eğer aramızda müşterek bir kavramsal çerçeve oluşturabilirsek, hem aynı dine inanan dindarlar arasında, hem de diğer dinlere inananlarla aramızda ortak bir din anlayışı, ortak bir kavrayış gelişebilir.
Böyle bir ortaklık egoizmi, fanatizmi, tutuculuğu kaldırmasa bile ciddi anlamda azaltabilir.
Bize göre, Türkiye’de İslamın anlaşılması ve Müslümanlık hakkındaki kavramsal çerçeveyi belirtmediğimiz için ciddi din tartışmaları yaşıyoruz. Böyle bir kavramsal çerçeve bizim iç tartışmalarımız bakımından da bir huzur ve sükûn kaynağı olabilir.
Böyle bir çerçeve çizilmesi, belki de, tartışmalardan, ihtilaflardan menfaat sağlayanları mutsuz edebilir, onlar bu işten rahatsızlık da duyabilir. Ama inanın, hiç olmazsa, ramazandan ramazana patlayan ve mütedeyyin Müslümanı da rahatsız eden tartışmalar ortadan kalkabilir. Onun yerini dini bilgiler ve irşat; aydınlatma ve aydınlanma işleri artabilir.
Bu gün müşterek anlayış olmadığı için, hangi din, nasıl din, ne kadar din, ne biçim din gibi sorular zihinleri bulandırmaktadır.
Bizim bu tebliğle takdime çalıştığımız kavramsal çerçeve, yukarıdaki sorulara da cevap olacaktır.
Meselenin bu noktasından geçmişe bakıldığında, mesela 1918 yılında kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti’nde bu meselenin çok ciddi anlamda çözüldüğünü ve sağlıklı bir kavramsal çerçeveye oturtulduğunu görüyoruz.
Bu çözüm ve kavramsal çerçeve –belki de geçmiş Sovyet kültürü ve tesiri ile- yeteri kadar bilinmemekte ve hatırlanmamaktadır.
Şii / Caferi bir din adamı (Ahund)nın oğlu olan Mehmet Emin Resulzade ve arkadaşları, o tarihte pek çok şeyi tartışmış olmalıdırki, aldıkları kararlar ve koydukları esaslar hala bize ışık tutacak niteliktedir.
Özellikle din, milliyetçilik, din – devlet ilişkisi konularındaki en güzel örnek de kurdukları Azerbaycan Cumhuriyetidir:
1.Azerbaycan Cumhuriyeti, dünyada, “dünyevi devlet” (laik) olarak kurulmuş ilk İslam Devletidir.
2.Azerbaycan Cumhuriyeti, din olarak İslamın kavramsal çerçevesini oluşturmuş ve bunu bayrağına işlemiş ilk İslam Devletidir.
Rahmetli Elçibey’den dinlemiştim:
Üç renkli Azerbaycan bayrağına yukarıdan aşağı bakıldığında bu husus açıkça görülür.
Üstte mavi renk Türklüğü,
Ortada kırmızı renk muasırlığı (çağdaşlığı)
Alt kısımdaki yeşil renk ise İslamı ifade eden bayrakta, İslam’ın alameti olan hilal ile Türklüğün alameti olarak kabul edilen yıldız çağdaşlığı temsil eden kırmızı rengin üzerindedir.
Bu bilgilerle bayrak yukardan aşağı okunursa, Azerbaycan Türkçesi ile “Türklük ve muasırlıkla razılaşmış İslam” şeklinde okunur. Türkiye Türkçesiyle Türklük ve çağdaşlıkla barışık İslam’dır.
İşte bu ifade, 1918’de Azerbaycan’da ortaya konulmuş ve kabul edilmiş İslamın kavramsal çerçevesidir.
Bu kavramsal çerçevedeki “İslam” kelimesini çıkartıp, yerine “din” kelimesini koyarsak, dinin kavramsal çerçevesini ortaya koymuş oluruz:
“Türklük ve çağdaşlıkla barışık din ”.
Böylelikle aramızda son derece sağlıklı, son derece doğru bir kavramsal çerçeve oluşturmuş olabiliriz.
Buna gerçekten ihtiyacımız var!
Bu güne kadar Türk Kurultaylarında, din konusunun fazlaca yer almamış olmasında veya din, kültür kavramı içinde yer alan en önemli unsurlardan biri olduğu halde, bu önemde yer almamış olmasında böyle bir çerçevenin olmamasının tesiri etkili olduğunu düşünüyorum.
Böyle temel bir müşterek anlayışımız ve kavramsal çerçevemiz olmadığı için, din gibi kutsal ve hassas bir konuda pek çok insanı kırabileceğimiz endişesini herkesin yaşamış olduğu için dinle ilgili konulara fazlaca yer verilmemiş olabileceğini de düşünüyorum.
Nitekim İzmir’de yapılan Türk Kurultayı’nda, Hakasya Eğitim Bakan Yardımcısı Hanım’ın:
“ – Çocuklarımızı Türkiye’ye eğitim için gönderdikten sonra, Hakasya’da başlayan, (Türkler Müslüman, biz Hıristiyan’ız, ya çocuklarımızı zorla Müslüman ederlerse?.. Onlar ülkeye döndüklerinde ne olur, ne yaparız?) şeklinde tartışmalar yapıldığından bahsetmiş ve kurultayın bu konulardaki açık, seçik net tavrını gördükten sonra rahatladığını ve yine öğrenciler göndereceklerini anlatışı hâlâ kulaklarımızdadır.
Böyle müşterek kavramsal bir çerçeve yüreklerdeki bu tür pasları siler. Hepimizi rahatlatır, endişeleri giderir. Aramızda misyonerlik türü faaliyetleri ve din tebliğini durdurabilir.
Aynı dine mensup olanlar arasında da mezhep ve tarikat farklılıklarından doğan tartışmaları azaltabilir, tartışmaları asgariye indirebilir.
Yukarıda arzettiğim kavramsal çerçevenin ortak tanım ve ortak kavramsal çerçeve olarak kabul edilmesi ve kültürel dünyamızda duyurulup tanıtılması ve hayat bulması dileğimdir.
TÜRK DÜNYASI DİN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ VE DİN EĞİTİMİ MESELESİ
Türk Kurultaylarında, sosyo – kültürel dünyamızdaki dinlerin farklılığına ve bu bir birinden farklı dinler üzerinde dünya Türklüğünü aydınlatmak amacıyla araştırmalar yapılmasının önemine zaman zaman işaret edilmiştir. “TÜRK DÜNYASI DİN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ” kurulması ve dinler arası rekabet yerine bir sevgi ortamının oluşması için öneriler ve kararlar alınmış[2] olmasına rağmen böyle bir kuruluşun hayata geçirildiğinden bahsedildiğini de duyamıyoruz.
İlk defa 1993 yılında Bakü devlet Üniversitesi’nde açılan İlahiyat Fakültesi[3] örnek alınarak Türk Cumhuriyetleri’nin çoğunda ve muhtar Cumhuriyetlerin de bir kısmında açılmış İlahiyat mezunlar vermiş, mezunlarından yüksek lisans ve doktoralarını tamamlayarak, kendi fakültelerine dönüp öğretim üyesi olarak görev yapanlar da vardır.
Ne yazıktır ki, ilk ilahiyat fakültesinin açıldığı Azerbaycan başta olmak üzere bu fakülte mezunlarına, ilahiyat fakültesini açan ülkelerde bu mezunlara, kamuda, özellikle eğitimde iş verilmediği gibi, ne hikmeti varsa, hala Türkiye’den birilerinin arkadaşları da buralara “Hoca” olarak gönderilmeye devam etmektedir.
1995 yılının ikinci yarısında, yine ilk defa Azerbaycan’da, Cumhurbaşkanı tarafından “dinin devlet mektebinde okutulması” yolundaki ferman kurultaylarda takdir ve övgüyle karşılanmıştı.[4]
Üzülerek ve sıkılarak söylemelim ki, Türk Cumhuriyetlerinde din derslerinin okullarda başlamamış olması, kökü ülke dışında olan Hıristiyanlıktan, Bahailik ve Vehhabiliğe uzanan din tebliğcilerine imkan ve fırsatlar verilmeye devam edilmektedir.
Maalesef, ülkemizde de din ve din dersleri konusunda bir takım olumsuzluklarla karşı karşıyayız. Türkiyedeki benzer olumsuzlukların Türk devlet ve topluluklarına yansıdığını da biliyor ve bundan üzüntü duyuyoruz.
Anayasamızda zorunlu ders olarak anlatılan din dersleri – belki kaldırılamadığı için– muhtevası değiştirilerek üç semavi dinin eşit olarak okutulacağı bir dinler tarihi dersine dönüştürülmekte olduğuna dair haberler, doğruysa, böyle bir düşünce varsa, bundan vaz geçilmelidir.
Benzer çalışmalarla birlikte, İslam dini hakkındaki eğitim, öğretim, irşat ve diğer hizmetlerdeki olumsuzluklar sebebiyle, ateizmin sosyal barış ve kamu düzenini sarsacak biçimde bir gelişme gösterdiği ve potansiyel bir tehlike halini aldığı açık seçik görülmektedir.
Bu tehlike karşısında, Hıristiyan din adamları ve kiliselerin harekete geçerek, “ateizme karşı müşterek bir çaba harcamak üzere, dinler arası dayanışma yerine, misyonerlik faaliyetlerini artırdıklarını da biliyoruz.
1994 yılında Antalya’da düzenlenen Kurultayda; Sovyetler Birliği döneminden kalma kurumların ve anlayışların tesiri ile Türk devlet ve topluluklarında “din ve tahsil” (eğitim) ayrıdır” denilerek, din eğitim ve öğretiminin dinî icma (cemiyet / cemaat)lara bırakılmasının din ve mezhep kavgalarını çıkartabileceği uyarısı ile eğitim birliği “tevhid-i tedrisat” benzeri uygulamal
