ABD ekonomisindeki son sinyaller. Ekim ayında Tüm Kentsel Tüketiciler İçin Tüketici Fiyat Endeksi mevsimsellikten arındırılmış olarak %0,4, son 12 ayda ise mevsimsellikten arındırılmamış %7,7 arttı. Gıda ve enerji hariç tüm kalemler için endeks Ekim’de %0,3 arttı (SA); yıl boyunca %6,3 arttı (NSA).
12 aylık yüzde değişim, Tüketici Fiyat Endeksi, seçilmiş kategoriler, Ekim 2022, mevsim etkilerinden arındırılmamış… Kaynak: U.S. Bureau of Labor Statistics
Nihai talep Üretici Fiyat Endeksi Ekim’de %0,2 arttı. Nihai talep malları fiyatları %0,6 arttı ve nihai talep hizmetleri endeksi %0,1 azaldı. Nihai talep endeksi Ekim’de sona eren 12 aylık dönemde %8 arttı.
Nihai talep bileşenlerinde ÜFE, 1 aylık yüzde değişim, Ekim 2022 Kaynak: U.S. Bureau of Labor Statistics
ABD’de yıllık enflasyon Ekim’de 4. ayda yavaşlayarak Ocak ayından bu yana en düşük seviye olan %7,7’ye geriledi ve %8 olan tahminlerin altında kaldı. Bu Eylül ayındaki %8,2 ile kıyaslandığında da düşüşe işaret ediyor. Benzin (%18,2’den %17,5’e) ve elektrik (%15,5’ten %14,1’e) nedeniyle enerji maliyeti Eylül’de %17,6 artarak %19,8’in altına indi. Gıda (%11,2’den %10,9’a) ve kullanılmış araba ve kamyonlarda (%7,2’den %2’ye) ayrıca bir yavaşlama görüldü. Öte yandan barınma (%6,6’dan %6,9’a) ve akaryakıt (%58,1’den %68,5’e) fiyatları daha hızlı arttı. Bir önceki aya göre TÜFE %0,4 ile %0,6 olan beklentilerin altında kaldı. Barınak artışın yarısından fazlasına (%0,8) katkıda bulundu ve benzin, önceki 3 ayda düştükten sonra %4 arttı. Aynı zamanda tıbbi bakım hizmetleri (%-0,6) ve emtia maliyetleri (%0) TÜFE’yi aşağı çekti. Yine de rakamlar, güçlü enflasyonist baskılara ve başta hizmetler sektörü olmak üzere ekonomi genelinde geniş bir fiyat artışına işaret etmeye devam ederken, mal fiyatları tedarik zincirlerindeki bazı iyileşmelerden faydalandı.
Amerika Birleşik Devletleri Enflasyon Oranı… Kaynak: U.S. Bureau of Labor Statistics, Trading Economics
Tarihsel retrospektif
20. yüzyıl. 20. yüzyıl, yüz yıl öncesinin yeni keşfedilen güçlerinin geliştirilmesi, rafine edilmesi ve geniş bir ölçekte uygulanmasıyla, ilerleme için beklentilerin çok ötesine geçti.
Gelişmiş ülkelerde, kömür, petrol, gaz ve nükleer üretim santralleri tarafından beslenen sanayi ve ev için elektrik enerjisi evrensel olarak kullanılabilir hale geldi. Ve bu güçle birlikte, hayatı daha kolay ve daha keyifli hale getirmek için akla gelebilecek her tür araç ve gereç geldi: radyo, televizyon, elektrikli süpürge, buzdolabı, çamaşır makinesi, mikrodalga fırın, plak çalar, teyp, mutfak robotu, sadece birkaç örnek.
20. yüzyıl boyunca gelişecek, ilerleyecek ve düşünceye hakim olacak diğer fikirler -tartışmasız daha kötüsü için toplumu dramatik bir şekilde dönüştürecek şüpheli fikirler- çoktan önerilmişti. İnsan doğasının karanlık tarafı çok açıktı.
Yüzyılın sonunda, Karl Marx’ın devrimci “bilimsel” sosyalist felsefesi tarafından körüklenen anarşi ve devrim duyguları havadaydı. Marx’ın teorileri 20. yüzyıla hükmedecek ve büyük ölçüde Amerika Birleşik Devletleri tarafından temsil edilen Batı ile Sovyetler Birliği arasında onlarca yıllık ideolojik çatışmaya yol açacaktı.
1900’de genel iyimserlik havasına renk katan belirsizliğe ek olarak, Avrupa’daki siyasi durum kötüleşiyordu. Sanayi Devrimi sadece barışçıl gelişmeleri körüklemiyordu: savaş mekaniği de ilerliyordu.
Churchill bile, Avrupa’nın çoğunluğunun Birinci Dünya Savaşı’nda fiilen intihar edeceği, bütün bir neslin çiçeğini ve imparatorluk iddialarını yok edeceği birkaç yılın çılgınlığını önceden göremezdi. Bu savaş sonunda küresel hale geldi ve 32 ülkeyi kapsadı. Temel nedeni, Almanya’nın büyük bir dünya gücü olarak ortaya çıkışıyla aynı zamana denk gelen 1871’den beri Avrupa’da hüküm süren yoğun milliyetçilik, siyasi ve ekonomik rekabetler, askeri ittifaklar ve büyük silahlanmada yatıyordu. Savaşın maliyeti çok büyüktü: 47 milyon askeri ve sivil ölüm ve savaşan taraflara doğrudan maliyeti 146 milyar dolar.
Kitle imha çağı başlamıştı ve teknoloji ilerledikçe hızla gelişti.
“Bütün savaşları sona erdirecek savaş”ın yerini, beraberinde getirdiği tüm yoksunluk ve zorluklarla birlikte, 1930’ların büyük bunalımı da dahil olmak üzere, kaotik ve karışık bir dönem aldı. Bu, kaçınılmaz olarak daha da büyük bir yangına yol açtı – birincisinin yeniden adlandırılmasını gerektiren başka bir dünya savaşı. Bu kez kolayca tarihteki en yıkıcı savaş olarak nitelendirildi: İlgili 61 ülkenin (dünya nüfusunun dörtte üçü) doğrudan harcamalarının, 55 milyondan fazla askeri ve sivil ölümle, 1 trilyon doları kolayca aştığı tahmin ediliyor. Şimdiye kadarki en korkunç olay, altı milyon Yahudinin Nazi toplama kamplarında yok edildiği Holokost’tu. Bununla birlikte, ilk kez bu savaş sırasında görülen roket ve atom bombasının kullanımı da önemliydi; gelecek daha da kötü şeylerin habercisiydiler.
Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği arasındaki savaş sonrası açmaz sırasında – ideolojik Soğuk Savaş – her güç bloğunun yıkıcı kapasitede diğerini geçmeye çalıştığı benzersiz bir silahlanma yarışı gelişti. Füze teknolojisinin fırladığı ve savaş başlıklarının yok etme kapasitesinin tavan yaptığı söylenebilir – kelimenin tam anlamıyla.
Atom bombasının yerini daha da yıkıcı olan hidrojen bombası aldı ve bilim adamları iğrenç kimyasal ve biyolojik savaş araçları geliştirmeye devam ettiler. 1950’lere gelindiğinde, insanlık şüpheli öldürme terimini icat etti – bu, tüm yaşamın silinebileceği anlamına gelir – ve daha sonra aşırı öldürmenin tamamen gereksiz alemlerine doğru ilerledi.
Daha parlak bir not olarak, yalnızca bu yüzyılda, at ve at arabasından otomobil ve uçak çağına geçtik ve insanın fiilen ayda yürüdüğü uzay çağına girdik. Teknoloji çağından bilgi çağına, potansiyeliyle bizi şaşırtan dijital çağa geçtik.
Evet, gürleyen ateş sütunlarının üzerinde rutin olarak uzaya adam gönderebilir ve sonra güvenli bir şekilde geri gönderebiliriz. Yörüngeye güçlü ve karmaşık uydular yerleştirebiliriz. Uzak gezegenlere uzay sondaları gönderebilir ve inanılmaz netlikte olağanüstü resimler gönderebiliriz. Evrenimizin dış bölgelerine doğru her zamankinden daha uzakları görebiliriz. Ancak, artan sayıda insanı köleleştiren ezici yoksulluğu hala çözemiyoruz.
Tıptaki en şaşırtıcı ve dikkat çekici gelişmeler, körlerin görmesini, sağırların duymasını ve topalların tekrar yürümesini sağlayabilir. İnsan genomunun haritasını çıkarma sürecindeyiz – her kromozomdaki her genin DNA’mızda nereye uyduğunu ve her birinin sağlığımızı, zekamızı ve uzun ömürlülüğümüzü nasıl etkilediğini öğreniyoruz.
Hızla gelişen genetik bilimi, olası her ihtiyaca cevap vaat ediyor ve bunun yanı sıra, yanıtlamak için yetersiz donanıma sahip olduğumuz çok sayıda etik soruyu gündeme getiriyor. Koyun Dolly’yi çoktan klonladık. İlk insan klonu ne kadar geride olabilir? Yine de hastalık ve sağlıksızlık hala çoktur.
A History of the Twentieth Century kitabının yazarı Martin Gilbert durumu şöyle özetliyor: “Yirminci yüzyılda dünyanın pek çok yerinde ölümün, çatışmanın, kargaşanın ve yıkımın görülmediği bir yıl geçmedi. Ancak aynı zamanda, işbirliği ve karşılıklı yarar yolunda ilerlemek için çaba harcanmadan ve girişimlerde bulunulmadan hiçbir yıl geçmedi.”
-21’inci yüzyıl
2000: .com balonu. Dot-com balonu, 1990’ların sonlarında, İnternet’in kullanımı ve benimsenmesinde büyük bir büyüme dönemi olan bir borsa balonuydu. 1995 ile Mart 2000’deki zirvesi arasında, Nasdaq Bileşik borsa endeksi %400 arttı, ancak Ekim 2002’deki zirvesinden %78 düştü ve balon sırasında tüm kazanımlarından vazgeçti.
2008: Küresel mali kriz, bir konut balonunu körükleyen ucuz kredi ve gevşek borç verme standartları ile başladı. Balon patladığında, bankalar yüksek faizli ipoteklerde trilyonlarca dolarlık değersiz yatırımları ellerinde tuttular. Ardından gelen Büyük Durgunluk birçok kişinin işine, birikimlerine ve evlerine mal oldu.
2020: Kovid. 2020’nin başlarında, Kovid-19’a neden olan virüs SARS-CoV-2 dünyayı vurdu. ABD’de belgelenen ilk vaka, 15 Ocak’ta Çin’in Wuhan kentinden Seattle’a inen bir gezgindi. Halk sağlığı yetkilileri ancak daha sonra SARS-CoV-2’nin toplumda yayılmaya başladığını fark etti.
Mart ayına kadar, ülkeler evde kalma emirlerini uygulamaya başladığından, dünya salgını ciddiye almaya zorlandı. Siviller çocuk bakımı, evden çalışma ve immünoloji 101 bulmakta zorlanırken, epidemiyologlar tepki göstermeye başladı ve işletmeler kapandı.
2022: Rusya’nın Ukrayna’ya karşı savaşı, küresel enflasyon. Önde gelen bir enerji ihracatçısı olan Rusya, Ukrayna’yı yasa dışı bir şekilde işgal ederken, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden oluşan bir koalisyon, Ukrayna’ya desteklerini açıklamış ve işgalcilere karşı Ukrayna’yı destekleme kararı almıştır. Ukrayna’yı desteklemek için alınan tedbirlerde sadece silahlar değil, Rusya’yı ekonomik olarak çökertmeye yönelik yaptırımlar da vardı.
Modern dünya için en önemli yaptırım, Rus petrol ve gazının yasaklanmasıydı. Bu, bu tür emtia fiyatlarının hızla yükselmesine ve dünya ülkelerinin çoğu için TÜFE’yi yeni zirvelere taşımasına neden oldu. Enflasyonun yükselmesinde etkili olan bir diğer faktör de Ukrayna’nın tarım ürünlerini ihraç edememesi oldu. Bu, gübre fiyatlarının yükselmesine ve gıdanın genel fiyatının yükselmesine neden oldu.
Artık küresel düzende enflasyon yüksek ve merkez bankaları enflasyonu mümkün olduğu kadar dizginlemek için faiz oranlarını yükseltiyor.
2023: küresel durgunluk mu? Bank of America’nın son anketine göre, fon yöneticilerinin %77’si önümüzdeki yıl küresel bir durgunluğun muhtemel olduğunu söylüyor – yatırımcıların nakde tahsisi uzun süredir devam ederken, Nisan 2020’de kabaca %90’a ulaşan Covid döneminden bu yana en yüksek seviye.
854 milyar dolarlık varlıkları yöneten 309 panelistten oluşan ankete katılan fon yöneticilerinin yaklaşık %92’si, ekonominin önümüzdeki yıl stagflasyon veya ortalamanın altında büyüme ve ortalamanın üzerinde enflasyonla damgasını vuracağını tahmin ediyor. Merkez Bankası’nın ek faiz artırımları ile büyümeyi daha fazla engellemeye zorlayabileceği düşünülüyor.
Sonuç? İlerleme açısından, dünya geçen yüzyıldan bu yana tarihimizde olduğundan çok daha fazlasını gördü. İlerleme hem iyi hem de kötü hem ideolojik hem de teknolojik şekillerde kullanıldı.
Akılda tutulması gereken önemli olan, kargaşalar, çatışmalar ve ölüm miktarı ne olursa olsun, insanlığın ilerlemesini asla bırakmamasıdır.
Kaynak: Tera Yatırım-Enver Erkan
