KÖLEMENLER-2
Bin Dinara Alınmış Köle Sultan
1279 yılında Batılıların ve Arapların Türk Devleti (Ed-Devletü’t-Türkiyye) olarak
adlandırdıkları Kölemenlerin başına geçen Kalavun egemenliğini sağlamlaştırdıktan sonra
Suriye ve Doğu Akdeniz’in diğer bölgelerindeki Haçlı varlığına son vermek üzere harekete
geçti ve 1290 yılında öldüğünde Haçlıların elinde birkaç şehir kalmış, hemen bütün bölge
Kölemenlerin egemenliğine girmişti.
Haçlılar, dinlerinin doğduğu toprakların ellerinden çıkmasını bir türlü hazmedemediler ve
bundan dolayı yüzyıllar boyu mücadele ettiler. Bölgede bugün de yaşanmakta olan
kargaşanın temelinde ekonomik sebeplerin yanında bunun da oldukça önemli bir payı
olduğu unutulmamalıdır. Din savaşlarının tarihte kaldığı söylense de Batı’nın hafızasında
Haçlılık düşüncesi hiç silinmedi ve bu gidişle de silineceğe benzemiyor ancak işgaller,
çağımızda demokrasi ve insan hakları götürme kılıfı altında yürütülüyor. Özellikle İslam
ülkelerinde demokrasinin ve insan haklarına saygının varlığından söz etmek pek mümkün
olmasa da Batılıların da işgal ettikleri bir yere ne demokrasi ne de insan haklarına saygı
götürdüklerine tanık olundu. Batılılar, işgal ettikleri her yere; sömürü, kan ve göz yaşı
götürdüler. Çünkü Batı uygarlığı, ırkçı temeller üzerinde gelişti ve genel tavırlarını
belirleyen bu temel hiçbir zaman da yok olmadı.
Kaynaklar Kalavun’un bin dinara satın alınmış bir köle olduğunu, ayrıca çok az Arapça
bildiğini çok güzel Türkçe konuştuğunu kaydeder. Kalavun’un ölümünden sonra oğlu Halil,
Kölemen tahtına geçti ve hanedan sistemi olmamasına rağmen Kalavun’un soyundan
gelenler uzun süre Kölemenleri yönetti. Halil Sultan zamanında Suriye’deki bütün Haçlılar
temizlendi, ancak sultanın kötü ahlakı ve yanlış uygulamaları dolayısıyla devletin ileri
gelenleriyle arası açıldı ve emirler tarafından öldürüldü. Halil’in yandaşları da karşı
hareketle onu öldüren ve sultan olma arzusu taşıyan emiri ortadan kaldırınca emirler,
Kalavun’un öteki oğlu Muhammed’ sultan ilan etti. 9 Yaşındaki Muhammed, emirler
arasındaki mücadelede irade gösteremedi ve bir yıl sonra büyük emirlerden Ketboga
tarafından tahttan indirildi.
Bir Moğol Sultan Oldu
Bir Moğol olan Ketboğa Kölemen tahtına oturdu ve bunu duyan İlhanlı çevresindeki pek
çok Moğol Mısır’a gelip devlette görev almaya başladı. Ketboğa soydaşlarına pek çok
imtiyaz tanıyınca Kölemen emirleri ve halk bu durumdan rahatsız oldu ve Ketboğa’ya
karşı bir muhalefet oluştu. Suriye’ye ve Mısır’a yönelik İlhanlı tehdidi henüz geçmemişti,
halk da emirler de bu durumun farkındaydı. Muhammed’in tahttan indirilmesinde
Ketboğa’nın en büyük yardımcısı olan Hüsamettin Laçin, Ketboğa’yı bertaraf edip 1296
yılında Kölemen tahtına oturdu. Üç yıl sultanlıktan sonra Laçin de ortadan kaldırıldı ve
emirlerin arasında çıkan sultanlık tartışmasında anlaşma sağlanamayınca Kalavun oğlu
Muhammed yeniden tahta çıkarıldı. Emirler, yaşı halen küçük olan Muhammed’e yine
sultanlık yaptırmayıp bütün yetkileri ellerinde topladılar ve Kahire halkının kendisini
istemesine ve lehinde gösteri yapmalarına rağmen sonunda Muhammed de bu durumdan
bıkıp kendi isteğiyle tahtı bıraktı.
Sürekli El Değiştiren Taht
1309 yılında Çerkez asıllı olan Baybars, Kölemen tahtına çıkarıldı. Muhammed’e bağlı
beyler Baybars’ın sultanlığını benimsemedi ve bir süre sonra Kalavun oğlu Muhammed
üçüncü kere Kölemen tahtına oturdu. Muhammed’in üçüncü sultanlığı otuz bir yıl sürdü ve
bu süre Kölemenler tarihinin parlak devirlerinden biri oldu. Artık olgun bir hükümdar olan
Muhammed’in bu döneminde Suriye’den Haçlılar kovuldu, İlhanlılar yenildi, iç huzur
sağlandı, bütün ülke imar edildi. 1341 yılında ölen Muhammed’den sonra kısa aralıklarla
çocukları tahta çıktı, ancak hiçbiri babaları gibi dirayet sahibi olamadı ve emirlerin etkisi
altında kalarak babalarının mirasını tükettiler. Bu yeteneksiz ve bir kısmı da çocuk yaşta
olan sultanlar zamanında ülke emirler tarafından adeta soyulmuştu. Muhammed’in
oğullarından sonra da tahta torunları çıkarıldı, çocuk yaşta olan bu sultanlar zamanında
da değişen bir şey olmadı. Yaşanan büyük veba salgınından sonra bir de Haçlı seferleri
yeniden başladı.
Haçlıların Suriye’den çıkarılmasının Avrupa’da yankısı büyük olmuş ve Avrupalılar bu
durumun sorumlusu olarak Kölemenleri ilan etmişlerdi. Suriye’yi kaybeden Haçlılar,
Kıbrıs’ı Kölemenlere karşı bir üs olarak kullanmaya başlamış ve adaya yığınak
yapmışlardı. 1365 yılında Kıbrıs kralı komutasındaki Haçlı ordusu, o çağda İslam dünyası
için adeta koruyucu kalkan görevi yapan Kölemenlere saldırdı. İlk hedef İskenderiye oldu
ve şehir üç gün boyunca yağmalanıp halk kılıçtan geçirildi, pek çoğu da esir edildi.
Kölemen ordusunun geldiğini haber alan Haçlılar gemilerine binip kaçmışlar, ancak büyük
tahribat yapmışlardı. Haçlılar sonraki yıllarda da bu tür korsanlıklarını sürdürdüler ve kıyı
kentlerine saldırılarda bulunup yağmaladılar.
Anadolu’nun Türkler tarafından bütünüyle egemenlik altına alınmış olması, Haçlıların kara
yoluyla Orta Doğu’ya gelmelerini engellemiş ve onlar için ancak deniz yolu imkânı
kalmıştı. Onlar da daha çok Kıbrıs üzerinden bölgeye geliyor ve kıyılardaki şehirlerde
yağma yapıyorlardı. Bu dönemde de İslam ülkelerinin korunması görevi yine bütünüyle
Türklerin; Balkanlarda Osmanlıların, Akdeniz’in doğusunda ve güneyinde Kölemenlerin
üzerindeydi.
Doğudan Gelen Fırtına
Kölemenler Devleti’nin yaşadığı iç karışıklıklar, 1382 yılında Berkuk’un sultan olmasının
yolunu açtı ve böylece Çerkez Kölemenleri dönemi başladı. Berkuk zamanında Emir
Temir’in ilk seferi yaşandı, ancak bu sefer çok zarar görülmeden atlatıldı. Emir Temir’in
ikinci seferinde Berkuk ölmüş, yerine oğlu geçmişti. Bu seferde Osmanlı ağır bir darbe
almış, Kölemenlerin ülkesinden de pek çok yer Emir Temir’in atlarının ve fillerinin ayakları
altında kalmış, Kölemenler 1401 yılında Timurlularla anlaşma yapmak zorunda
kalmışlardı. Emir Temir, 1405 yılında ölünce Kölemenlerin asıl merkezi olan Mısır, bu
istiladan hasarsız kurtuldu.
Kıbrıs, Kölemenlerin Elinde
Berkuk’un çocukları da küçük olduğu için sultanlıkta yine emirlerin etkisi büyük oluyor,
asıl sultanlar adeta göstermelik kalıyorlardı. 1422 yılında Barsbay sultan oldu ve ülkede
yaşanan sıkıntılara son verdi. Barsbay çağının önemli olaylarından biri arka arkaya
yapılan üç seferin sonunda Haçlılar için bir üs durumuna gelen ve sürekli Kölemenlere ait
kıyı kentlerinin yağmalanmasında hareket noktası olan, ayrıca Ak Deniz’deki ticareti
engelleyen Kıbrıs adasının 1426 yılında ele geçirilmesi oldu. Barsbay’ın ölümünden sonra
vâris tayin ettiği 14 yaşındaki oğlu Yusuf’un sultanlığı mümkün olmadı ve onun yerine
Çakmak Kölemen tahtına geçti. Kıbrıs’ın ele geçirilmesinden sonra Haçlılar üs olarak
Rodos adasını seçmişler ve kıyılara saldırıları buradan yönetmeye başlamışlardı.
Osmanlı’nın Ricası
II. Murat, Avrupa’da Osmanlı’ya karşı oluşturulmaya çalışılan Haçlı ittifakına Rodos’un
katılmasını engellemek düşüncesiyle Çakmak’tan Rodos’a saldırmasını rica etmiş ve bu da
Çakmak tarafından kabul edilmişti. Çakmak, 1440-44 yılları arasında Rodos’a karşı üç
sefer yaptı. II. Murat zamanında yaşanan Varna Savaşı’nın da 1444’te olduğu hatırlanırsa
Osmanlı ile Kölemenler arasındaki anlaşmanın sonuç verdiği görülür. Çakmak’ın 1453
yılında ölümünden sonra oğlu tahta geçti, ancak birkaç ay sonra tahttan indirilip yerine
Aynal adlı emir sultan oldu. Aynal’ın 1461’de ölümünden sonra kısa aralıklarla bazı kişiler
sultan olmuş ve bu durum, 1468’de dönemin en ünlü sultanı olan Kayıtbay’a kadar böyle
sürmüştür. Bu yıllarda Mısır’da bir kez daha büyük bir veba salgını yaşanmış ve pek çok
insan ölmüştür, ölenler arasında sultanın sarayından da bazı kişiler vardır. 1496 yılında
Kayıtbay ölmüş, yerine kısa aralıklarla oğulları getirilmiş, daha sonra da 1501 yılında
Kölemenlerin büyük sultanlarından biri olarak kabul edilen Kansu Gavri sultan yapıldı.
Sömürgenler Kızıl Deniz’de
Kansu Gavri’nin sultanlığı zamanında sömürgeci Avrupalılar Kızıldeniz’e kadar gelmiş ve
Kölemenleri tehdit etmeye başlamışlardı. Afrika’nın güneyinden Kızıldeniz’e gelmek,
Kölemenlerin o güne kadar ellerinde tuttukları ticaret yollarının değerini yitirmesi ve en
büyük gelir kaynaklarını kaybetmeleri anlamına geliyordu. Kölemenler bunu engellemek
için Papalık nezdinde birtakım girişimlerde bulundular, ancak sonuç alamadılar.
Kölemenlerle Portekizliler, Hint Okyanusu’nun batısında savaştılar, 1508 yılında yapılan
savaşta Kölemenler galip geldi, ancak bir yıl sonra Portekizliler Kölemenleri yendi.
Portekizlilerin 1513 yılında Aden’e saldırması ve çevreye egemen olmalarıyla Mısır, doğu
ile batı arasında yapılan ticaretteki yüzyıllardır elinde bulundurduğu kilit rolünü yitirmiş
oldu.
Sona Doğru
Kölemenler için asıl büyük tehdit Osmanlı’dan gelecekti. Yavuz Sultan Selim Çaldıran
Savaşı sonrasında Kölemenlere bağlı olan Dulkadırlı Beyliği’ni Osmanlı’ya bağlamış ve
Kölemenlere karşı niyetini göstermişti. O sırada Malatya’dan başlayarak bütün Güney
Anadolu Kölemen Devleti egemenliğinde idi. Yavuz Sultan Selim kuzeyden güneye bütün
bu toprakları ele geçirdi. 1516 yılının 24 Ağustos günü Mercidabık’ta iki Türk ordusu karşı
karşıya geldi. Her iki ordunun başında da sultanlar vardı. İki Türk devleti belki de tarihte
yüzlerce kez yaşandığı gibi bir kez daha karşı karşıya gelmiş, Türk’ün Türk’ü doğraması
için kılıçlar bilenmiş, ok temrenleri sivriltilmişti. Yaşı seksen civarında olan Kölemen
sultanı Kansu Gavri, yiğitçe savaşmış, emirlerinden bir kısmının ihanetine uğramış,
ordusunun yenilmek üzere olduğunu görünce de felç geçirerek at üstünde son nefesini
verip yere yuvarlanmıştı.
Kansu Gavri’den sonra Kölemen tahtına Tomanbay geçmiş, dağılan orduyu toparlamaya,
bozulan düzeni yeniden oturtmaya çalışıyordu. Osmanlı tehlikesi de kapıda idi. Çünkü
Yavuz, gelip kendisine itaatini bildirmesini istemiş ve Abbasi halifelerine verdikleri haracın
da kendisine verilmesi gerektiğini bildirmişti. Beklenen durum 23 Ocak 1517 tarihinde
gerçekleşti ve Ridaniye’de karşı karşıya gelen iki ordu arasında yapılan savaşta
Tumanbay’ın yiğitçe mücadelesine rağmen Kölemen ordusu yenildi ve aynı gün Osmanlı
ordusu Kahire’ye girdi. Tomanbay, Kahire içinde bir direniş hareketi örgütleyip şansını bir
kez daha denedi ama başarılı olamadı. Böylelikle tarih bir kez daha tekerrür etmiş, bir
Türk devleti, bir başka Türk devletinin eliyle son bulmuştu.
Kahire’den kaçmayı başaran Tomanbay, ordu toplayıp bir kez daha şansını denediyse de
yine başarısız oldu ve sığındığı dostları kendisini Yavuz Sultan Selim’e teslim etti. Yavuz,
Tomanbay’ı ayakta karşıladı ve onun yiğitliğini de överek sultan muamelesi yaptı, kendi
tahtının yanına ikinci bir taht koyarak oraya oturttu. Bu iki büyük yiğit komutan, uzun
uzun sohbetler etti. Tomanbay’a hainlik edip Osmanlı lehine çalışan Kölemen emirlerinin
telkinleri sonucunda Yavuz, Tomanbay’ın asılma buyruğunu verdi ve 13 Nisan 1517 günü
Kahire’de asılarak hayatına son verildi.
Tomanbay’ın ölümüyle Mısır, Suriye ve zaman zaman da Güney Anadolu’da 267 yıl süren
Kölemen egemenliği sona ermiş ve bu ülkeler Osmanlı’nın egemenliğine geçmişti. Bölge
ağızlarında halen var olan Kıpçak Türkçesi özellikleri, bu dönemin dil hatırasıdır. Özellikle
“a” seslerindeki yuvarlaklaşma, bu hatıranın en canlı kanıtıdır.
Türk kültür ve dil tarihi açısından Kölemenler özel bir yere sahiptir. Çünkü asıl yaşama
alanı Karadeniz’in kuzeyi olan Kıpçak Türkçesi, önemli eserlerini Kölemen sınırları
içerisinde verdi ve bölgede bazısı Kıpçak, bazısı ise Kıpçak ve Oğuz özellikleri taşıyan
Türkçe pek çok sözlük, dil bilgisi kitabı, avcılık, okçuluk, baytarlık, din alanına dair eser
yazıldı. Son sultanlardan Kansu Gavri de Türkçe divan sahibi bir şairdi. Kıpçak Türkçesinin
Mısır’da yazı dili olması ve bu kadar çok eser verilmesinin nedeni, yönetenlerin dili olması
idi. Yönetenlerin dili, cazip dildir ve yönetilenler, devlet katında yer edinmek düşüncesiyle
o dili öğrenme gereği duyar. Mısır da tıpkı İran gibi bin yıldan fazla bir süre Türkler
tarafından yönetildi ve bölgede Türkçe de filizlendi, eserler bıraktı. Kutadgu Bilig’in üç
nüshasından birinin Kahire’de bir kütüphanede bulunması da Mısır’ın kültür tarihimiz
açısından öneminin bir göstergesidir.
