Kısaca Şanghay İşbirliği Örgütü
Soğuk Savaş’tan hegemon devlet olarak çıkmış ABD’nin karşısındaki direnci arttırabilmek için Rusya ve Çin önderliğinde ortaya çıkan Şanghay İşbirliği Örgütü’nün ilk adımı 26 Nisan 1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan temcilcilerinin Şanghay’da toplanarak Bölgelerinde Askeri Güvenin Derinleştirilmesi Anlaşması’nı imzalamaları sonucu ‘Şanghay Beşlisi’nin kurmasıyla atılmış oldu. ŞİÖ ilk başlarda üye devletler arasında güveni arttırmak, sınırların silahsızlaştırılması ve işbirliğini arttırmayı hedeflemekteydi. Üyeler arasına Özbekistan’ın da katılmasıyla Şanghay İşbirliği Örgütü 2001 yılında resmen kuruldu. 2001’de Saint Petersburg Zirvesi’nde örgütün amaç, prensip, yapı ve işleyişini belirleyen ŞİÖ Beyannamesini imzanladı. Bunun yanında ‘anti-terör ajansı’nın kurulmasını da öngören bir anlaşma da ortaya çıktı. 2005’te Orta Asya’daki askeri varlığına son vermesi için örgüt tarafından çağrı yapılarak ABD karşıtı ilk adım atılmış oldu. Bundan sonra, ABD, Özbekistan’daki askeri varlığına son vermiştir. ŞİÖ birkaç defa ortak askeri tatbikat düzenlediyse de örgütün genel sekreteri Grigory Logninov, 2006 yılında yaptığı açıklamada örgütün askeri askeri bir yapı olmayı amaçlamadığını ifade etmiştir. Güvenlik, ekonomi ve kültür konularında işbirliğini amaçlayan ŞİÖ’nün 7 ana organı bulunmaktadır: Devlet Başkanları Konseyi, Hükümet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Ulusal Koordinatörler Konseyi, Temsilcilikler Konseyi, Sekreterya ve Bölgesel Anti-Terör Ajansı.
ŞİÖ İçinde İran
Örgüt içerisinde 2005’ten beri bulunan İran, zirvelere gözlemci statüsüyle Devlet Başkanları ve Başbakanlar düzeyinde katılım göstermektedir. 2017 yılında örgüte üye olan Hindistan ve Pakistan ile üyelik süreci karşılaştırıldığında İran çok uzun zamandır tam üyelik için örgütün kapısında beklemekte. On yıldan daha uzun bir süre önce İran’ın tam üyelik başvurusunun BM yaptırımlarından ötürü engellenmesinın yanı sıra, farklılıkların bulunmasıyla beraber benzer kültürlere sahip olmasına rağmen Tacikistan tarafından örgüt içinde muhalefete uğraması söz konusuydu. Ancak, Ayetullah Reyisi’nin İran Cumhurbaşkanı olmasıyla birlikte bu farklılıkların ortadan kaldırılmaya başlandığını görüyoruz. Bundan dolayı, bu zamana kadar İran’ın üyeliğinin önüne taş koyan Tacikistan’ın İran’ı üye yapacak bir zirveye ev sahipliği yapacak olması kesinlikle rastlantı değil.
İran Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi sekreteri Rus mevkidaşı Nikolai Patrushev ile gerçekleştirdiği telefon görüşmesinin ardından İran’ın yakın zamanda ŞİÖ’ye üye olacağını ilan etti. Shamkhani Twitter paylaşımında bölgesel sorunlara değindikten sonra ‘Neyse ki, İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üyeliğinin önündeki engeller kaldırıldı ve İran’ın üyeliği kesinleşecek’ ifadelerini kullandı. Duşanbe’de yapılacak zirvede İran’ın üyeliğinin resmiyete dökülmesi bekleniyor.
Tüm bunlara rağmen bazı ülkeler İran’ın üyeliği konusunda karşıt bir tutum sergiliyor. Bunun nedeni olarak da temelde İran’ın hem örgüt içerisinde hem de bölgede etkisini arttırmasını istememeleri gösteriliyor. ŞİÖ’ye üyeliği, uzun zamandır başta ABD tarafından olmak üzere uluslararası alanda karşılaştığı büyük yaptırımlara ve baskılara maruz kalmış İran için birçok anlamda büyük önem taşımakta.
Çin’in ‘Bir Kuşak, Bir Yol’ Projesi de göz önünde bulundurulduğunda ekonomik bir ferahlama yaşaması muhtemel olan İran’ın ŞİÖ üyeliğinin de bu maddi amaca hizmet edeceği açıktır. Rusya’nın dafalarca kez İran’a olan desteğini açıklamış olması ve üyelikle ilgili son gelişmeler ekonomik getirilerin yanında İran’ın ABD’nin baskılarına karşı koyma yeteğini de olumlu yönde etkileyecektir.
İran, ŞİÖ’ye üye olursa, özellikle ABD’nin Afganistan’dan çekilmesiyle açığa çıkan otorite boşluktan yararlanabilir. Örgütün de bir parçası olarak bölgede zaten önemli rol oynayan İran etkisini arttırabilme fırsatını yakalayacak ve ŞİÖ sayesinde bu fırsatı değerlendirmek isteyecektir.
Bunun yanında ŞİÖ de bölgesel ve uluslararası sorunları göz önünde bulundurarak İran gibi küresel ve bölgesel çapta önemli yere sahip olan bir devlete ihtiyaç duymaktadır. Kısacası bugünün koşulları ve gelişmeleri göz önünde bulundurulduğunda İran ve Şanghay İşbirliği Örgütü’nün resmen ortaklığı iki tarafın da çıkarlarına açıkça hizmet edecektir. Yalnızca bu noktada, 2017 yılında üye olan Hindistan’ın ABD ile olan yakın ilişkileri göz önünde bulundurulduğunda İran’ın üyeliği karşısında alacağı tavır merak konusudur.
Yazan: Oğuz Alp ALDAN
