İran’da bugün yapılacak olan cumhurbaşkanlığı seçimi öncesi, reformcu bağımsız milletvekili Muhsin Mehralizade ile muhafazakar milletvekili Ali Rıza Zakani adaylıktan çekilmişti.
Meclis’teki bazı milletvekilleri, adaylara, Yargı Erki Başkanı İbrahim Reisi’nin lehine seçimden çekilmeleri çağrısı yapan bir mektup göndermişti.
İran Radyo Televizyon Kurumu (IRIB), Rıza Zakani’nin seçimlerin en güçlü adayı olarak görülen İbrahim Reisi’nin lehine çekilme kararı aldığını duyurmuştu.
Reisi’nin seçimi kazanmasına kesin gözüyle bakılıyor.
Gözlemciler, İran’ın sekizinci Cumhurbaşkanının halkın hayal kırıklığı ve reformist ve pragmatik adayların 12 üyeli bir anayasal inceleme organı olan Guardian Konseyi tarafından yaygın olarak diskalifiye edilmesi nedeniyle çok düşük katılımla seçileceğini öngörüyorlar.
Çarşamba günü, sert eski nükleer müzakereci Saeed Celili, milletvekili Alireza Zakani ve reformist eski başkan yardımcısı Mohsen Mehralizadeh adaylıklarını geri çekerek yarışta dört kişiyi bıraktılar.
Buna göre muhafazakar adaylar eski Devrim Muhafızları Ordusu Genel Komutanı ve Düzenin Maslahatını Teşhis Konseyi Genel Sekreteri Muhsin Rızai, Milletvekili Emir Hüseyin Kadızade Haşimi, Yargı Erki Başkanı İbrahim Reisi ve reformist eski Merkez Bankası Başkanı Abdunnasır Himmeti cumhurbaşkanlık için yarışıyor.
İran’ın 2015’te dünya güçleriyle yaptığı nükleer anlaşma, Amerika Birleşik Devletleri yaptırımları ve yaygın enflasyonla tanımlanan sıkıntılı bir ekonomiyle nasıl başa çıkacağına etki edebilecek başkanlık için etkili bir yarışta aday olmasına izin verilen adamlar hakkında bilinmesi gerekenler şu şekilde:
Ebrahim Raisi, İran’ın şimdiki Danıştay Başkanı olmakla birlikte, açık ara farkla önde gidiyor. Muhafazakar ve sert politikacıların ve hiziplerin geniş desteğine sahip ve anketleri büyük bir farkla önde götürüyor. Ayetullah Ali Hamaney gibi, Raisi de İslam’ın Peygamberi Muhammed’in soyundan gelen bir Seyyid olduğunu gösteren siyah bir türban giyiyor. 60 yaşındaki din adamı, vefat ettiğinde 82 yaşındaki Hamaney’in yerini alması için en muhtemel aday olarak görülüyor; bu, televizyonda yayınlanan cumhurbaşkanlığı tartışmalarında bir rakip tarafından kazanırsa cumhurbaşkanlığını terk etmesine neden olabilecek bir nokta olarak ortaya çıkıyor.
Raisi, sekizinci Şii İmamı İmam Rıza’nın gömüldüğü Şii Müslümanlar için önemli bir dini merkez olan Kuzeydoğu Meşhed şehrinde büyüdü. Kum’daki seminere katıldı ve İran’ın en önde gelen din adamlarından eğitim aldı. 1979 İslam Devrimi’nden sonra, genç bir Raisi İran’ın güneybatısındaki Mescid-i Soleyman’daki savcılığa katıldı ve daha sonra çeşitli yargı bölgelerinin savcısı oldu. Savcı Yardımcısı olarak atandıktan sonra 1985 yılında başkent Tahran’a taşındı. Sekiz yıllık İran-Irak savaşının sona ermesinden kısa bir süre sonra 1988’de gerçekleşen siyasi mahkumların kitlesel infazında rol oynadığı iddia ediliyor. Bu iddiaları asla kamuya açık bir şekilde tartışmadı. Geçmişte otuz yıl boyunca sırasıyla Tahran Savcısı, Genel Teftiş Örgütü Başkanı, Din Adamları özel Mahkemesi Başsavcısı ve Baş Adalet Yardımcısı olarak görev yaptı. Yüce lider, Mart 2016’da İmam Rıza’nın etkili Tapınağı olan Astan-e Quds Razavi’nin başkanlığına Raisi’yi atadı. İran’ın en büyük bonyad’larından veya hayırsever kuruluşlarından birine liderlik etmek, raisi’ye milyarlarca dolar değerinde varlıkların kontrolünü verdi ve Meşhed’deki Büro ve iş seçkinleri arasındaki konumunu sağlamlaştırdı. Raisi, 2017 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde giden Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’ye karşı başarısız bir şekilde yarıştı ve oyların yüzde 38’ini yani 16 milyonun biraz altında oyu aldı. Hamaney, 2019’te yargıya başkanlık etmek üzere Raisi’yi atadı ve içerdekileri hedef alarak ve kamuya açık davalar düzenleyerek yolsuzlukla mücadele şampiyonu olarak konumunu güçlendirmeye çalışırken, başkanlık kampanyasına İran’ın neredeyse tüm 32 illerine seyahat ederek erken başladı. Raisi kendisini “yolsuzluk, verimsizlik ve aristokrasiye rakip” olarak nitelendirdi ve nükleer anlaşmayı bir devlet anlaşması olarak destekleyeceğini söyledi. Ancak doğru yönde yönlendirmek için “güçlü” bir hükümetin gerekli olduğuna inanıyor.
Olası bir aday olan ılımlı Abdolnaser Hemmati kendini realist olarak göstermeye çalıştı. ABD Başkanı Donald Trump’ın nükleer anlaşmadan vazgeçmesinden ve sonunda tüm İran ekonomisini saran sert yaptırımlar uygulamaya başlamasından kısa bir süre sonra, çalkantılı bir geçen bir sürede(2018) İran Merkez Bankası Başkanı oldu. 64 yaşındaki ruhani, bu ayın başlarında Cumhurbaşkanlığına aday olduğu için görevinden alındı, ancak muhalifleri onu mevcut korkunç ekonomik durumun arkasındaki sebeplerden biri olarak göstermeye çalıştı. Devlet televizyonu ile eski bir gazeteci ve İran’ın bankacılık ve sigorta sektörlerinin emektarı olan Hemmati, adaylar tarafından verilen daha tuhaf vaatlere karşı çıkmaya çalıştı ve ülke yaptırımlarla savaşmaya devam ettikçe ve hükümetler büyük bütçe açıkları çalıştırdıkça yapılamayacaklarını söyledi. Ancak aynı zamanda düşük gelirli ailelere aylık nakit sadakalarını önemli ölçüde artırma ve enflasyonu bir kez daha tek haneli bölgelere düşürme sözü verdi. Hemmati, nükleer anlaşmanın restorasyonunu ve yaptırımların kaldırılmasını, yüksek liderin dış politikanın “halk için bir öncelik”olmadığını söyledikten sonra, sonuçsal sorunların yetersiz bir şekilde dile getirildiği bir seçim döngüsünde açıkça destekledi. Ayrıca, böyle bir toplantının İran kuruluşunun çerçevesine girmesi durumunda ABD Başkanı Joe Biden ile görüşmeye açık olduğunu öne sürdü.
MohsenRezaei Cumhurbaşkanı olmaya çalıştığı yıllar boyunca “perennialcandidate” (kazanma şansı bulunmayan, her seçime adaylığını düzenli olarak koyan adaylara verilen isim) olarak adlandırılan Mohsen Rezaei, 1997’ten sonra Uygunluk Konseyi’ne başkanlık etti. Sert politikacı ve askeri figür olan Rezaei, dindar Bakhtiyari ailesinde doğdu ve aynı zamanda İran-Irak Savaşı’nda gazi oldu. Yeni ortaya çıkan İslam devrim Muhafızları Kolordusu’na (IRGC) katıldı, istihbarat şefi oldu ve seçkin gücün genişlemesinde etkili oldu. 1981’de Rezaei, o zamanki yüksek lider Ayetullah Ruhullah Humeyni tarafından IRGC’NİN başkomutanı olarak atandı ve bu görevi 16 yıl boyunca sürdürdü. 66 yaşındaki, yıllarca FATF’Yİ tatmin etmek için mevzuatın uygulanmasına direnenler arasında yer alıyor ve ülkeye zarar vereceğini ve İran’ın ABD yaptırımlarını atlatmasını engelleyeceğini söylüyor. Daha önce ABD vatandaşlarını fidye için rehin almayı öneren Rezaei, aynı zamanda nükleer anlaşmanın bir rakibi ve İran’a yaptırım uyguladığı “düşmanı üzmek için” yaptırımları geçersiz kılmayı destekledi. Hasta ulusal para birimini artırma, on milyarlarca dolarlık yanlış bütçeyi belirleme ve yeniden yönlendirme, nakit sübvansiyonlarını on kat artırma ve gençleri, kadınları ve marjinalleşmiş İranlıları geleceğe yönelik planlarına yoğun bir şekilde dahil etme sözü verdi.
Son derece düşük sayıları yoklayan bir başka aday olan Amir Hossein Ghazizadeh Hashemi, 50’teki Başkan adayları arasında en genç olanıdır. Uzun zamandır Milletvekili ve kulak burun boğaz uzmanı. Horasan Razavi’deki Fariman’dan gelen muhafazakar bir kişi, üst üste dört dönem boyunca İran parlamentosunda Meşhed halkının temsilcisi oldu. Ghazizadeh, Şubat 2020’de reformistlerin yaygın diskalifiye edilmesi ve düşük katılımın ortasında iktidara gelen mevcut parlamentonun ilk yılında Mohammad Bagher Ghalibaf’ın Parlamento Başkan yardımcısıydı. Bu ayın başlarında görevini başkasına devretti, şu an sadece parlamento üyesi. Diğer üç adaya göre kendisini daha olgun sunmak isteyen Hashemi, ekranlarda tartışmalardan da kaçınıyor. Eski Sağlık Bakanı Hasan Ghazizadeh Hashemi’nin ve şu anki milletvekili Ehsan Ghazizadeh Hashemi’nin kuzeni olan Ghazizadeh, devrimi ikinci aşamasında yüce liderin yönlendirdiği şekilde yönlendirmek için genç bir hükümet kurma sözü verdi.
2017’de yapılan son cumhurbaşkanlığı seçiminden bu yana İran siyasetinde büyük değişimler göze çarpıyor. Ülkede hükümet karşıtı protestolara yapılan şiddetli müdahaleler sonucu yaşanan can kayıpları, aktivistlerin tutuklanması, bazı siyasi mahkumların idam edilmesi, İran Devrim Muhafızları’nın bir Ukrayna uçağını düşürmesi ve ABD’nin yaptırımları sonucu ekonomide yaşanan kriz, yaşanan gelişmelerden en önemlilerini oluşturuyor.
Yaşananların yarattığı etki, İranlılar tarafından bu seçimi de önemli ölçüde etkileyecek. Bu olumsuz atmosferde İran halkının seçimi protesto ederek düşük katılım göstermesi muhtemel görünüyor. Öte yandan geçtiğimiz 4 yılda yaşanan bu olumsuzluklar sistemin meşruiyetini baltalıyor. Dolayısıyla İranlı liderler meşruiyetlerini yeniden tesis etmek için bu seçimlerde katılımın yüksek olması gerekli. Ancak hükümete yakın araştırma organı Ispa’nın yaptığı son anketler 20 Haziran’da seçime aday olacak isimlerin açıklanmasından bu yana seçime tahmini katılım oranının yüzde 7 azalarak yüzde 36’ya düştüğünü belirtti. Bu da beklenen meşruiyeti sağlayamayacaktır.
İran’da halk, yeni cumhurbaşkanını seçmek üzere bugün sandık başında. Seçmen, sabah saatlerinden itibaren seçim merkezlerinde oy kullanmaya başladı.Seçim sonuçlarıyla ilgili ilk verilerin gece yarısından itibaren açıklanmaya başlanması, yarın öğleye kadar sonuçların netleşmesi bekleniyor.
Kaynak: 21YYTE/Büşra Aksu
