KAYYUM NASİRİ’NİN ESERLERİ
Ünlü Tatar bilgini Kayyum Nasiri birçok alanda çalışmış olan bir şahsiyettir. O – muallim, ders kitabı yazarı, çevirmen, filozof, filolog, tarihçi, etnograf, folklorcu ve ilk Tatar ansiklopedicidir. Çok yönlü çalışmalarından dolayı Kayyum Nasiri – Rus bilim adamı, yazar Mihail Vasilyeviç Lomonosov (1711–1765) ve İtalyan heykeltıraş, mucit Leonardo Da Vinci (1452–1519) ile kıyaslanmıştır. N.K.Dmitriyev karşılaştırma hakkında şunları yazmıştır: “ Bizim Lomonosov ve bazen onunla kıyaslanan mütevazı Kayyum Nasiri, dahi Leonardo Da Vinci ve onunla kıyaslanmayan Kayyum Nasiri – her üçü de bir birine benziyor: onlar hepsi ansiklopedicidir. Onlar kısacık ömürlerinde talep gören tüm ilimlere ve sanata temel atmaya acele etmiştir… Lomnosov kimdir: fizikçi mi, makine uzmanı mı, dilci mi, edebiyatçı mı? Leonardo Da Vinci kimdir sorusuna yanıt vermek daha da zordur… Kayyum Nasiri kimdir sorusunu yanıtlamak oldukça zordur. O, kendi ulusunun ve kendi döneminin oğlu olmuştur.”[1] Evet, Kayyum Nasiri her şeyden önce halkının sevgili oğlu olmuş ve bu tüm yaptıkları işlerden de üstündür. Tatar ulusuna olan karşılıksız sevgisi onu bu işleri yapmaya teşvik etmiştir.
Kayyum Nasiri’nin 40 tane eseri yayınlanmıştır. O, “Mecmegıl-ehbar” (Haberler kitabı) adlı ilk eserini 1959 yılında yazmıştır. Bu eserin halkın konuşma diline yakın olması açık şekilde kendini belli etmektedir. “Haberler Kitabı” hakkında Kayyum Nasiri şunları yazmıştır: “Köye dönüşümde ben bu eseri yanımda götürmüştüm. Bazı köylülere okudum. Ben okurken kendi aralarında “Baksana, konuştuğumuz gibi okuyor”,-dediler. Gerçekten de herkesin anlayacağı dildedir.”[2] Kolay dilde yazarak kitleleri aydınlatmayı hedef edinen Kayyum Nasiri, Türk yazar ve yayıncı Ahmet Mithat (1844–1912) ile mukayese edilmektedir. “Haber Kitabı” 1895 yılında yayımlanmıştır.
Kayyum Nasiri’nin 1860 yılında yayımlanan ilk eseri ise “Nahif Kitabı” Rusça öğrenmek isteyen Tatarları ve Tatarca öğrenmek isteyen diğer milletleri göz önünde bulundurularak Rus dilinde yazılmıştır. Nasiri çocuklar için de yazmıştır. 1860 yılında yayımlanan “Boş Zaman” (Buş Vakıt) adlı eseri okul öncesi ve ilkokul çocukları için hazırlanan: yağmur, çığ, kırağı, hava, dünya ve onun dönmesi gibi doğa olayları hakkında bilgiler içeren bir kitap olup, Tatar dilinde yazılan ilk edebi-bilimsel eser özelliğini taşımaktadır. İlk baskıda 12 sayfadan ibaret olan bu kitabın ikinci genişletilmiş 87 sayfalık baskısı 1868 yılında yayımlanmıştır. Böylece Kayyum Nasiri Tatar Çocuk Edebiyatı’nın da temelini atan birisidir.
Kayyum Nasiri’ye ilk Tatar ansiklopedicisi unvanını kazandıran dergiyi andıran takvimleridir. Bir milletin aydınlanmasında gazetelerin ne kadar önemli olduğunu bilen Nasiri “Tan Yıldızı” (Tañ Yoldozı) adlı gazete çıkarmak istemiş, fakat Çar Hükümeti’nden izin alamadığı için gazete çıkarma hayali suya düşmüştür. Kayyum Nasiri bu olumsuzluk karşısında niyetinden vazgeçmemiş dergi mahiyetinde takvim çıkarmaya karar vermiştir. Masa takvimi şeklinde hazırlanan bu takvim 1871 yılında yayımlanmaya başlanmıştır. 24 yıl boyunca aralıksız olarak neşredilen takvimlerde edebi ve bilimsel makalelerin yanı sıra güneş ve ay tutulması gibi doğa olaylarına da yer vermiştir. Bu tabiat hadiselerini önceden haber verdiği için Kayyum Nasiri’ye “din bozucu” lakabını vermişlerdir. Fakat o tüm bunları önemsememiş Tatar milletini aydınlatma yolunda emin adımlarla ilerlemeye devam etmiştir.
Kayyum Nasiri, en önemli çalışmalarını dil sahasında yapmıştır. Nasiri’nin dil bilgisi alanındaki çalışmaları hakkında değerlendirme yapan Prof. Dr. Vahit Hakov şunları yazmıştır: “O, dil biliminde S. Helfin, İ.Giganov, İ.Helfin, M.İvanov, S.Kuklyaşev, MG.Mehmüdov, A.Troyanskiylerden sonra yeni bir devir başlatmıştır.”[3] Tatar edebi dilinin gelişmesinde cesur adımlar atan Kayyum Nasiri, birçok alanda birden çalışmıştır. “Lehçe-i Tatari” adını verdiği 2 ciltten ibaret olan Tatar dilinin izahlı lügatini hazırlayan Kayyum Nasiri’nin bu kitabı 1895 yılında yayımlanmıştır. 10 000 civarında kelime içeren bu sözlükte: kelimelerin etimolojisi, anlamı, deyimler, tabirler yer almıştır. Sözlükteki kelimelerin %80’ı Türkî-Tatar, %20’si ise Arap-Fars dilinden giren kelimelerdir. Sözlük Tatar edebi dilinin kelime zenginliğinin bir örneğidir. Prof. Dr. Saadet Çağatay (1907–1989) Kayyum Nasiri’nin ölümünün ellinci yıldönümü münasebetiyle 1952 yılında yazdığı “Abd-ül-Kayyum Nasirî “ adlı yazısında “Lehçe-i Tatari” adlı eser hakkında: “Bu eserin yalnız 10 sayfasını gözden geçiren bir insan, hemen Nasiri’nin yazı dili bakımından geniş Türk dili bilgisine sahip olduğunu ve bir mütehassıs dilci olarak Tatarca’yı dar manada tanımadığını görür.”[4]demiştir. Alman asıllı Rus Türkolog F.W.Radlov (1837–1918), “Lehçe-i Tatari” sözlüğü hakkında: “Türkologlar için bu çok önemli bir kitaptır” [5]diyerek kitabın önemini vurgulamış ve eserin mutlaka Rusçaya çevrilmesi gerektiğini söylemiştir. Bu sözlük, Kayyum Nasiri’nin dil hakkındaki düşüncelerini ortaya koyan en önemli eseri olmasının yanı sıra Tatar dilinin ilk mukayeseli lügati sayılabilir.
Kayyum Nasiri, Rusça-Tatarca, Tatarca-Rusça sözlükler de hazırlamıştır. 1878 yılında onun 120 sayfalık Rusça-Tatarca Sözlüğü, 1892 yılında ise Lügati Rus adlı kitabı yayımlanmıştır. Matematik, coğrafya ve fen bilimleri sahasına da el atan Kayyum Nasiri, “İstilahat-ı Coğrafya” (1890), “İlmi Ziraat” (1892), “Coğrafya-i Kebir” (1894), “Coğrafya-i Kebir” II, III (1898–1899) vs. kitaplar yazmıştır.
1895 yılında Kazan’da yayımlanan “Enmüzec” adlı eserinde Kayyum Nasiri Tatar dilinin grameri üzerinde durmuştur. XIX. yüzyılının sonlarında sesli harfler için eklemeler yapılmaya başlamıştır. Tatar edebi dilinde olan karışıklık ve zorlukları ilk olarak Kayyum Nasiri dile getirmiştir. O yıllarda Tatarlar Arap alfabesini kullanmış, Kayyum Nasiri “Enmüzec” kitabında Tatar dilinde sadece 3 tane sesli olmadığını, seslilerin 10 tane olduğu ileri sürmüş ve bunu ayrı harflerle göstermiştir. Fakat onun bu girişimi faaliyete geçmemiştir. Bu akım taraftarlarını imlada “oncular” (10 sesli harf taraftarları) veya “yeni imlacılar” diye adlandırmışlardır. [6] Nasiri’nin “Enmüzec” kitabı zamanının dil bilginleri tarafından takdir edilmiştir. Bu eser, tarihi ve bilimsel değerini bugün de korumakta ve Türkologlar için başucu kitabı olmaya devam etmektedir.
Kayyum Nasiri, Rus dilini öğrenmek ve Rusça kitaplardan yararlanabilmek için ihtiyaç olan okuma kitaplarını da hazırlamıştır. 1889 yılında yayımlanan “Kıraatı Rus” adlı kitabı bunlardandır.1891 yılında yayımlanan Rusça gramer kitabı olan “Numune veya Enmüzec” adlı kitabında Kayyum Nasiri “ Etimoloji – bilimlerin anası, gramer – babasıdır” diyerek şöyle devam etmiştir: “Bu iki ilmi öğrenmekteki amaç şudur ki, konuşurken ve yazı yazarken dili yanlışlardan korumaktır… Bu iki ilmi bilmekten birçok ilim doğar.” [7] Ayrıca Nasiri Tatar dilini Rus dili ile kıyaslamış ve Rusça şiirleri Tatarcaya tercüme ederek, Tatar dilinin hiçbir eksiği olmadığını kanıtlamıştır.
[1] Gaynullin M., a.g.e., Kazan 1985, s. 263.
[2] Hakov V., Tatar Edebi Tele Tarihı, Kazan 1993, s. 216.
[3]Hakov V., Tatar Edebi Tele Tarihı, Kazan 1993, s. 215.
[4] Çağatay S., Prof.Dr.Saadet Çağatay’ın Yayınlanmış Tüm Makaleleri, C. 2, İstanbul 2008, s. 229.
[5] Gaynullin M., a.g.e., Kazan 1985, s. 265.
[6] Safiullina F.S., Zekiyev M.Z., Hezerge Tatar Edebi Tele, Kazan 1994, s. 207.
[7] Gaynullin M., a.g.e., Kazan 1985, s. 267.
