Doğu Türkistan’da 12 Kasım 1933 yılında Kaşgar’da kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin; yine 12 Kasım 1944 Gulca’da ilan edilen Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluş yıl dönümleri kaydediliyor.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanından 10 yıl sonra 12 Kasım 1933’te Kaşgar’da Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kuruldu. Çinli sömürgecilerin suikastiyle Cumhurbaşkanı Hoca Niyaz HACİ ve Başvekil Sabit DAMOLLA’nın şehit edilmesinin ardından Uygurlar bir kez daha 12 Kasım 1944 yılında Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ni ilan ettiler.
12 Kasım 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti
Doğu Türkistan topraklarında kurulan ilk İslam Cumhuriyeti olan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, İslamî anayasa ile 12 Kasım 1933’te Kaşgar’da kuruldu.
Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, Emevilik, Abbasilik ve Osmanlı gibi imparatoryal hilafet yönetimlerinin ardından kurulan ilk İslam Cumhuriyeti oldu.
Doğudan ve güneyden Kaşgar’a doğru ilerleyen Milli Kuvvetler Kaşgar eski şehri Çinliler’den kurtaran Albay Timur Beğ ile birleştiler.
Müslüman Hui askerî hiziplerin bir kolu olan Ma Zhongying’ın ordusu Urumçi’ye kadar genişlemeye başladı. Buna karşın Müslüman Doğu Türkistan halkı önce 1931’de Kumul’da sonra da 1932’de Turfan’da isyan başlattılar.
1933’te Muhammed Amin Buğra işgalci Çinlere karşı başkaldırdı.
İsyancılar Hanlı memurları kovarak Hotan’ı aldıktan sonra Yarkand ve Kaşgar’a ilerleyerek Kumlu ve Turfan’dan sağınmış güçleriyle birlikte 12 Kasım 1933’de Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kuruluşunu, Könci (Göncü) mahallesinde halkın ve askerlerin coşkulu gösterileri ve tekbir sesleri arasında Ay yıldızlı Gökbayrak göndere çekilerek ilan ettiler. Bu merasimde Hükümet üyeleri ilan edilerek halka tanıtıldı.
Bu genç Cumhuriyet bir yandan kendi kuruluşunu tamamlayıp milli bağımsızlığını korumaya çalışırken diğer yandan Çin Kuvvetleri, Tungan Asileri, Sovyetleri en önemlisi zaferi gerçekleştiren lider kadronun didişmeleri ile mücadele ediyordu.
Çinli Müslümanların (Tunganlar) diğer Çinliler ile anlaşması ve Rusların da bu düşman kuvvetlere destek vermesi sonucunda Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu katlettiler. Bunun sonucunda 6 Şubat 1934’de Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti yıkıldı.
Bakanlar Kurulu üyelerinin bir kısmı yurt dışına kaçmayı başardılar. Diğerleri yakalanarak KGB zindanlarında can verdiler.
12 Kasım 1944 Doğu Türkistan Cumhuriyeti
1940 yılına gelindiğinde Altay, Gulca ve Ürümçi’de isyanlar çıkmış; Altay bölgesinde başarılar elde edilmiştir. Vali isyancıların isteklerini, özellikle Rusların bölgeyi terk etmesini anlaşmayla kabul ettiyse de bir yıl sonra bozdu. Osman İslam (Batur) bunun üzerine, Altay’da görev yapan bütün Rusları kurşunu dizdirdi.
Osman Batur, 1944’e gelindiğinde hala bölgesine hakimdi. Bu sırada Doğu Türkistan, Çin’deki komünist ihtilalcilerin, milliyetçi Çin hükumetine karşı rahat zemin bulduğu bir alan haline geldi. Bundan yararlanan Uygur aydınları ve siyasileri, ayaklanmalara başladı. Nihayetinde Gulca’da Ali Han Töre, 12 Kasım 1944’te İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyetini kurarak Cumhurbaşkanı oldu. (QHA)
Uygur siyasetçiler, Milliyetçi Çin’e karşı Sovyetler ile yakınlaşmışlardı. Komünizm, Çin’de zafer elde ettikten sonra, Komünist Rusya ile iyi ilişkiler içerisinde olsalar da bu yeni yönetimi tanımadılar. Alma Ata’ya davet edilen Ahmetcan Kasimi, İshak Beğ, Abdülkerim Abbas ve Delil Han uçakları düşürülerek öldürüldüler.
Cumhuriyetin en parlak önderlerinden Canım Han Hacı, Ürümçi’de idam edildi. 1949’da Cumhuriyet tamamen Çin tarafından ortadan kaldırıldı. Osman Batur, son mücadeleleri sırasında Şubat 1951’de esir düştü. Nisan ayında Ürümçi’de asılarak idam edildi.
12 Kasım, her iki cumhuriyetin de yıl dönümü olarak “Doğu Türkistan Milli Günü” olarak kaydedilmekte.
